نمادهای باروری در دوره باستان
دکتر بتسابه مهدوی
در باورهای فرهنگهای باستانی، زن، زمین، ماه، مار و گاو نماد باروری محسوب میشدند و نمادهای هریک از این عناصر در آثار به جا مانده از این دوران میتوان یافت.
رابطه میان این 5 عنصر و باروری در مواردی مشخص و در مواردی نیازمند جستجوی بیشتر در تاریخ است. در مقاله حاضر به این ارتباط و نمادهایی که در دوران باستان نشاندهنده این خصوصیت بوده پرداخته شده است.
زن
نمادهای مربوط به زن پیچیده است و معمولا نقش دوسویه دارد. هم شاه بانوی باکره بهشت است و هم زن درنده خو و بدکاره. هم خرد متعالی و هم حماقت فراوان. هم هدایت ناب معنوی و هم اغواکنندگی را به همراه دارد. کاملا مشخص است که زن نقش باروری دارد. در تندیسههایی که از الههها در دوران باستان باقی مانده، بر اندام باروری آنها تاکید شده است. جالب این است که حتی گریستن زنها در مراسم عزاداری مربوط به باروری میشود. در واقع چنان که آب باران به زمین میرسد و گیاه دانه ای که زیر خاک است، سبز میشود، همین طور هم وقتی برای مردهها گریه میکنیم، حیات مجدد پیدا میکنند و به همین خاطر زنها در عزاداری نقش مهم تری دارند.
زمین به عنوان مادر کبیر و عامل پیدایش عالم مطرح است و در این نقش، صورت مثالی باروری و آفرینندگی بی پایان به شمار میرود. وصلت آسمان و زمین نخستین ازدواج مقدس (hieros gamos) است.
گاهی نشاندن یا خوابانیدن کودک بر خاک وابستگی کودک به زمین و اختصاص وی به مام زمین را نشان میدهد. زایمان بر خاک، رسمی جاری نزد بسیاری از اقوام است. در چین و در نواحی از قفقاز تا درد زایمان در زن آغاز میشود، بر زمین مینشیند و مستقیما بر خاک وضع حمل میکند. در زبان مصریان، اصطلاح بر زمین نشستن به معنای زایمان و زاییدن است. در بیشتر اسطورهها قهرمانان و قدیسین از میان کسانی برمیخیزند که درکودکی رها شده بودند. آنها یا به دست آب سپرده شده بودند یا بر روی زمین. هر دوی اینها از عناصر مقدس کیهانی هستند.
مام زمین پشتیبان شان شد و از مرگ مصون شان کرد و به همین ترتیب سرنوشتی شکوهمند و استثنایی برایشان رقم زده است.
آب
آب عنصر نخستین است که همه چیز از آن آفریده شده و بنابراین یک نماد باستانی برای زهدان و باروری به شمارمیرود. در بسیاری از اساطیر آفرینش در هندوستان و خاورمیانه و مصر، اسطورههایی وجود دارند که وجود یک اقیانوس کیهانی را پیش از پیدایی جهان مطرح میکنند. آب منشا همه مخلوقات است. نماد مادر کبیر، به صورت باران یعنی نیروی لقاح ایزد آسمانی و مفهوم باروری را میرساند.
در باورهای ایران باستان، زمین از آب پدید آمده بود و در بین النهرین، اقیانوس نخستین، زاینده آسمان و زمین بود. در اسطورههای کنعان بیشتر خدایانی که با آفرینش پیوستگی دارند، یادآور آب هستند. گاهی منظور از آب، آب پشت است. در زبان سومری، حرف "a" به معنای آب بود. اما عامل زاد و ولد هم معنی میداد. در رمزپردازی جنسی آفرینش کیهان، آسمان زمین را در آغوش میگیرد و با باران باردار میکند.
آب همچنین به عنوان منبع حاصل خیزی است و رمز کل چیزهایی است که بالقوه وجود دارند. آب مثل مار نشانه تجدید حیات و دگردیسی هم به شمار میرود.
آب نماد عقل و خرد هم هست. در ریگ ودا نخستین موجودی که پس از ترکیب محرک نخستین و ماده آغازین یعنی آب، پدید آمد عقل کل بود. در اساطیر آفرینش بین النهرین مهمترین ویژگی "انکی" خدای آب شیرین، هوش و عقل زیاد بود. در پی همین مفاهیم بود که آب - بانوان نمایندگان خرد شدند و آناهیتا یکی از آنها بود.
در اوپانیشادها، نطفه و آب، پدید آورنده نور و بقا هستند. در واقع آب، مایع شده نور است. ما غالبا از نور معرفت مثال میزنیم. در این صورت است که آب ویژگی حکمت نور را به ارث میبرد. برای همین کسانی که به نور معرفت یا حکمت دست یافته اند به نحوی تصور میشوند که از روی آب رد میشوند.
آب سمبل تطهیر است. در بیشتر ادیان طهارت با آب انجام میشود. از آن جا که طهارت بازگشت به پاکی است، آب نماد نوزایی هم به شمار میرود.