سرو ایرانی
دکتر بتسابه مهدوی
سرو ایرانی به عنوان نماد استقامت و سرفرازی ایرانیان توصیف می شود. سرو در تصویرگریهای پس از ورود اسلام به ایران به شکل سرشکسته دیده می شود. گفته می شود که این گونه تصویرگری از سرو در نقاشی های این دوره نشان از این دارد که اعراب به این وسیله در پی نشان دادن از بین رفتن صلابت ایرانیان پس از حمله به ایران بوده اند.
سرو نام درختی است همیشه سبز که ۳ قسم دارد:۱-سروناز:که شاخه هایش متما یل است.۲-سرو آزاد که شاخه هایش راست رسته است.-۳ سرو سهی: که دو شاخش راست رسته باشد.
عقاید گوناگونی در مورد سرو وجود دارد،در اساطیر یونان سرو را نشان سوگواری و از دست دادن یار می دانستند.چوب این درخت را فنا ناپذیر تصور می کردند و در ساختن مجسمه ها،معابد و کشتی ها از آن بهره می بردند. مثلا” مطابق تورات از چوب سدر یا سرو برای ساخت کشتی نوح استفاده شده است.
درخت سرو با آئین زرتشتی و ایرانی همبستگی خاصی دارد.درخت سرو سمبل اهورا مزداست و به علت همیشه سبز بودنش نشان جاودانگی تلقی می شود.طبق روایات گذشته روزی زرتشت سروی در ناحیه ربونه سبزوار کاشت.این درخت بهشتی و فنا نا پذیر شد و به عنوان سرو کاشمر شهرت یافت.زرتشت این درخت را بهشتی می داند که برگش دانش و خرد است و هر کس میوه آن را بچیند جاودانه خواهد ماند.آن سرو بعد ها به دست خلیفه عباسی قرس شد و به بغداد برده شد . زرتشتیان امروزه آن محل را قهستان می نامند.
اکنون نیز نمونه های کهنسال دیگری از درخت سرو در جاهای دیگر ایران همچنان استوار است که مهم تر از همه، سرو کهنسال چند هزارساله، در شهر ابرکوه یزد است که کهنسال ترین سرو جهان به شمار می رود.
سرو ابرکوه در استان یزد واقع است. گویند زرتشت ، چون موسم اسپند به ابرکو رسید ، با دست خود بذر سرو بر این دشت فشاند و بر مردمان نوید داد که درختی در آن میان بماند تا ببیند درفش ، فرزندش ، بهرام ، پادشاه صبح دم رستاخیز را کویر ابرکوه را که درمی نوردی ، به پیرترین ساکن کویرهای جهان خواهی رسید. سرو ۵هزار ساله ابرکوه را اگر مسن ترین موجود زنده جهان بنامیم ، چندان به بیراهه نرفته ایم. در ایران باستان ، کاشتن درخت از اهمیت بسیار بالایی در طبقات مختلف جامعه برخوردار بوده است. در نگاره ها و آثار باستانی مانند حجاری های دوره هخامنشی در تخت جمشید، نماد درخت و به طور خاص ، سرو آورده شده است.
در فرهنگ زرتشتیان آمده است : سرو به دلیل آن که درختی همیشه سبز است ، همواره در ایران اهمیت خاصی داشته است و سرو ۵هزار ساله ابرقو نیز که آن را سرو زرتشت می نامند، نمادی از همین امر به شمار می رود. غیر از نگاره ها و حجاری ها در پارچه بافی ها هم به گونه ای گیاه ، درخت و همان سرو خمیده که بعدها در فرهنگ ایرانی ترمه نامیده شده ، دیده می شود. سرو ابرقو در دیگر هنرهای ایرانی نیز به چشم می خورد. مینیاتور بهترین مجال برای شناسایی این درخت کهنسال است که به شکلی منحصر به فرد در آثار هنرمندان این مرز و بوم جلوه کرده است. سرو ابرقو، این نگین سبز کویر ایرانیان در تمامی جهان به عنوان نمادی از زندگی و زیبایی معرفی شده است.
این در حالی است که در کشور ما بسیاری حتی از وجود این جاذبه مسلم گردشگری بی خبرند. چندی پیش ، دانشمندانی از ژاپن و روسیه پس از بازدید از سرو ابرقو عمر آن را تا ۸۰۰۰ سال برآورد کردند؛ اما الکساندر روف ، دانشمند روسی عمر این درخت را میان ۴۰۰۰تا ۴۵۰۰سال برآورد کرده است. حمدالله مستوفی هم در کتاب نزهت القلوب که در سال ۷۴۰هجری قمری تالیف شده است ، درباره این سرو آورده است : آنجا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. چنانچه سرو کشمیر و بلخ شهرتی داشته و اکنون این از آنها بلندتر و بزرگ تر است. حتی برخی مورخان پارا فراتر نهاده و معتقدند نهال این درخت را یافث ، پسر نوح کاشته است. اختلاف نظر بسیار و درباره چند هزار سال سن این زنده ترین موجود تاریخ دنیا هم نمی تواند از اهمیت این جاذبه گردشگری کشورمان بکاهد.
پیرترین موجود زنده دنیا با ۲۵متر ارتفاع ؛ ۱۸متر محیط و ۵/۱۱ متر اندازه دور تنه در قلب ایران آرام آرام زندگی می گذراند. با اقداماتی نظیر آفت کشی و آزادسازی حریم این سرو تاریخی که سال گذشته از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد صورت گرفته است اکنون سرو ۵هزار ساله ابرقو براحتی می تواند نفس بکشد. نگین سبز کویر ایران این روزها به بار نشسته است تا در عین کهنسالی نشانه دیگری از زایش و باروری به نمایش بگذارد. سرو کهنسال کشورمان نیاز به مراقبت بیشتری دارد، شاید توجه بیشتر به این جاذبه گردشگری در دل کویر ایران بتواند روزی آن را به عنوان قلب گردشگری تفریحی و یا حتی گردشگری علمی در ژرفای کویر تبدیل کند.
یکی از ذخیره گاه های کم مانند سروهای کهنسال ایران بیش از ۲۲ اصله سرو ۲۶۰۰ ساله، در استان ایلام است که آن ها را به نام سروهای زربین می شناسند. این سروها به علت عدم ثبت و ناشناخته ماندن، و در پی سوزانده شدن و بریده شدن، در معرض نابودی هستند. بیش از ۲۲ اصله سرو زربین با دیرینگی ای بیش از ٢۶٠٠ سال در استان ایلام در روستای «بان سول» در بخش «چوار» از توابع شهرستان ایلام جای دارند. این درخت های کهن بصورت ثبت نشده باقی مانده اند و نامی از آن ها در جایی نیست. در سال های اخیر به غیر از سوزاندن این درختان سرو توسط مردم، گرد و غبار و خشکیدگی و همچنین بریدن شاخ و برگ های درختان سرو ایلام، باعث نابودی شماری از این درختان شده است. تلاش برای نگهداری این سروها در دست بررسی است و معاون فنی منابع طبیعی استان ایلام در این باره گفته است، «مناطقی هستند که به دست ادارهٔ کل منابع طبیعی استان ایلام شناسایی می شوند تا گونه های ژنتیکی و بسیار کمیاب در آن ها، زیر چتر نگهداری بیشتر جای بگیرند.»«بان سول» در بخش «چوار» از توابع شهرستان ایلام جای دارند.
سرو در زمان هخامنشیان نیز مقدس و محترم بود تا جایی که در حجاری های پلکان شرقی کاخ آپادانا تصویر این درخت را در کنار سربازان می بینیم.
در بسیاری از سنگ قبر های اطراف کاشان ،مزار هایی هست که تصویر سرو بر روی آنها کنده شده که نشانه اعتقاد به جاودانگی وزندگی پس از مرگ در نزد ایرانیان حکایت دارد.
در دوره آل بویه و سلجوقیان در نقش های پارچه،فرشتگان هورتات و امرتات(خرداد و امرداد)هستند که وظیفه آسمانی خوددر نگهبانی سرو که نشانه روح مقدس یا یزدان ،انجام می دهند.
در اکثر صنایع دستی ایران شاهد طرحی به اسم بته جقه هستیم.از اواخر قرن یازدهم این شکل در آثار گوناگونی مانند:فرش،پارچه و دیگر صنایع دستی رایج شد.در واقع بته جقه کوچک شده سرو است و از آنجایی که پس از اسلام ظهور کرده ،مطمئنا”عقاید و اندیشه اسلامی در به وجود آمدن آن نقش داشته.البته بعضی ها هم بته جقه را از گیاهی هندی دانسته که از قرن دوازدهم به شکل بته جقه طراحی شده است که با توجه به سوابق آن تصور غلطی است.بر بالای کلاه پادشاهان ایران پرک بوته ای کوچکی از پر پرندگان بود که نقشی شبیهه به بته جقه دارد که در واقع همان کوچک شده سرو است.
در جای دیگری که شاهد این شکل هستیم بر روی لباس ورزشکاران پهلوی یا زور خانه ای است که نشانی از مردانگی و آزادگی این مردان است . حتی بازو بند پهلوانی که هر سال به یکی از آنها تعلق می گیرد ، در بر دارنده یک نقش بته جقه است
نقش بته میری یکی از نقشهای متداول در هنر قالی بافی است . در قالی های سرآبند ایران و در بعضی از قالی های صحنه ، این نقش تنها نقش تزئینی را تشکیل می دهد که به تعداد خیلی زیاد تکرار می شود . در قالی های خراسان ،کرما ن، شیراز ، افشار ایران و در تعدادی از قالی های قفقاز نقش بته را به همراه سایر نقشها می بینیم .
امروز این نقش در صنعت پارچه بافی ،بر روی ظروف غذا خوری و تزئینی ،صنایع منبت کاری شده و قلمکاری ها و….به وفور دیده می شود . بعضی ها معتقدند این طرح هیچگاه قدیمی نمی شود.
دکتر بتسابه مهدوی
29 خرداد 96