دکتر بتسابه مهدوی
جشن سده در نواحی مختلف با نامهای مختلفی شناخته
میشود :
در خراسان «سَرِه»، در نواحی اراک «جشن چوپانان»، در خمین «کُردِه»، در دلیجان «هَله
هَله» و در بَدَخشان تاجیکستان به نام «خِرپَچار». در فراهان، سنگسر سمنان، چهار روز
پیش و پس از سده را «چاروچار» و سردترین شب زمستان میدانند.
همانگونه که میدانیم در ایران
باستان سال به دو بخش تابستان بزرگ «هَمَه» و زمستان بزرگ «زَیِنَه» تقسیم شده بود
که هریک را چَهره مینامیدند. بخش نخست که تابستان است از آغاز فروردین تا
آخر مهر، یعنی 210 شبانه روز و بخش دیگر که زمستان بزرگ است از آغاز آبان ماه تا آخر
اسفند یعنی پنج ماه به اضافهی روزهای کبیسه و به عبارت دیگر در سه سال نخستین
156 روز و سال چهارم 157 روز بوده است. بنابراین سده عبارت است از 100 روز از آبان
گذشته که سده یا سته نامیده میشود، یعنی 100 روز از زمستان گذشته است.
ابوریحان بیرونی در «آثارالباقیه» مینویسد :«... ایرانیان
پس از آنکه کبس
از ماههای ایشان
برطرف شد، در این وقت منتظر بودند که سرما از ایشان برطرف شود و دورهی آن به سر آید،
زیرا ایشان آغاز زمستان را از پنج روز که از آبان ماه بگذرد میشمردند و آخر زمستان
ده روز که از بهمن ماه میگذشت میشد... و اهل کرج
این شب را «شب گَزَنه» میگویند، یعنی شبی که در آن گزیدن زیاد است و مقصودشان
این است که سرما شخص را در این شب میگزد ...»
و در کتاب «التفهیم» نیز دربارهی نامگذاری جشن
سده آورده است: «... و اما سبب نامش چنان است که از آن تا نوروز پنجاه روز است و پنجاه
شب ...»
سده را به اردشیر پاپکان و برخی دیگر به کیومرث نسبت دادهاند و گفتهاند چون عدد فرزندانش
به سد رسید، جشنی بزرگ برپا کرد و آتشی فراوان افروختند و آن را سده نام نهادند. از
پیروزی فریدون بر ضحاک نیز خبر آمده است.خلف تبریزی در «برهان قاطع» آورده است که
:«کیومرث را سد فرزند از اناث و ذکور بود، چون به حد رشد و تمیز رسیدند، در شب این
روز جشن ساخت و همه را کدخدا کرد و فرمود که آتش بسیار برافروختند بدان سبب آن را سده
میگویند.»
گوشه ای از مراسم
سده:از بسیاری اشارات نویسندگان، مورخان و پژوهشگران، آشکار است که جشنهای نوروز، سده
و مهرگان، جشنهایی بوده
است همگانی
که با سرور و شادمانی و به صورت کارناوال برپا میشده است. مردمان
هریک به فراخور توان به تهیهی هیزم و خار و خاشاک به ویژه چوب «گزمی» میپرداختند و پشتههایی از آنها فراهم میکردند و آتش میزدند، سپس با صورتکهایی بر چهره و
دست افشانی و پایکوبی تا چندین روز با گریز از همهی قیود، به جشن
و شادمانی مشغول میشدند.
آتشها در بالای پشت بامها یا در دشتها و بلندیها روشن میشد، مراسم جشن
سده علاوه بر آتش افروزیهای گسترده، با برپایی مجالس سور و سرور و میهمانیهای بسیار مفصل
همراه بوده است. پس از مراسم آتش افروزی، نیز این میهمانیها ادامه داشته
و بر سر خوان مینشتند
و نوشخواری در حد
افراط از رسوم بوده است. مجالس رقص و موسیقی و آواز تا بامدادان
به طول میانجامید و روز پس از جشن، پادشاه و بزرگان به پذیرایی مینشستند.
دکتر بتسابه مهدوی
23 دی 1395
تهران
