راز چشمک زدن ستاره ها

دکتر بتسابه مهدوی

 

بشر هزاران سال است که چشم به اعماق فضا و ستارگانش دوخته و همواره این پرسش را از خود پرسیده که چرا ستاره ها چشمک می زنند.

 

آریستوتل فیلسوف یونان بوستان که حدود ۳ قرن پیش از میلاد مسیح زندگی می کرد معتقد بود اینکه ستاره ها چشمک می زنند به دلیل آن است که افراد برای تماشای آنها باید چشمانشان را بیش از حد باز کنند.

 

قرنها گذشت و اخترشناسان به این نتیجه رسیدند که شاید ستارگان مانند الماس در فضا می چرخند و به همین دلیل به نوعی برق می زنند و از دید ما اینگونه به نظر می رسد که چشمک می زنند.

 

این گمانه زنی ها تا اوایل قرن هجدهم میلادی ادامه داشت تا اینکه ایزاک نیوتن سرشناس به تمامی این نظرات بی پایه و اساس پایان داد و اعلام کرد که اتمسفر زمین را باید عامل شکل گیری وضعیتی دانست که در آن ستارگان در حال چشمک زدن به نظر می رسند.

 

امروزه به این پدیده دیدنی «برق زدن ستاره ای» گفته می شود. لارنه وایتهد فیزیکدان دانشگاه بریتیش کلمبیا در توصیف این پدیده می گوید: این فرآیند مانند نور روشنی است که در دوردست ها واقع شده و مانند یک منبع نوری کوچک شروع به تابش می کند. روشنایی این منبع نوری از دل هوایی می گذرد که همواره در حال تغییر و تحول است.

 

همزمان با عبور نور ستاره از لایه های مختلف اتمسفر زمین، فرآیند انکسار (شکست) نور روی می دهد مانند زمانی که نور خورشید به ظرف بزرگ آب می تابد. اگر در زیر آب قرار داشته باشیم و چشم به منبع نور بدوزیم آن را در حال تغییر و تحول می بینیم که علت آن هم تکان های آب و امواج شکل گرفته در آن است.

دکتر بتسابه مهدوی

2 مرداد 1396

ستاره داوود

 دکتر بتسابه مهدوی

 

ستاره داوود (عبری: ماگن دیوید מָגֵן דָּוִד)، سپر داوود، شکلی مرکب از دو مثلث متساوی الاضلاع یکی رو به بالا و دیگری رو به پایین که روی هم قرار گرفته، تشکیل شده‌است. این نشان در ادیان و عقاید مختلف، به خصوص یهودیت امروزی کاربرد دارد. برخلاف منورا، شیر یهودا، شوفار و لولاو، ستاره داوود هیچگاه یک سمبل اختصاصی یهود نبوده است.

 

در قرن نوزدهم استفاده از ستاره داوود در بین یهودیان اروپای شرقی به خصوص یهودیان روسی و اوکراین شدت یافت. یکی از دلایل اصلی گسترش استفاده از آن مقابله با صلیب مسیحیان بود. اولین استفاده‌ها از ستاره داوود در متون ابتدایی کابالا به زبان عبری است و معمولاً به عنوان یک سیگیل برای اعمال جادویی به کار می‌رفته است و به نام مهر یا ختم سلیمان شناخته می‌شده است. این سمبل همچنین در بسیاری کلیساهای مسیحی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. تا قبل از قرن نوزدهم استفاده از ستاره داوود در بین یهودیان به طور رسمی تنها در جمهوری چک، اتریش، قسمتهایی از آلمان و پراگ انجام می‌شد.

 

با ایجاد جنبش صهیونیسم این سمبل نماد این جنبش گردید و در اولین کنگره صهیونیسم در سال ۱۸۹۷ میلادی به عنوان سمبل جنبش صهیونیسم برگزیده شد.

 

اولین اشارات به ستاره داوود و یا سپر داوود و ارتباط آن با شش ضلعی در قرن ۱۷ میلادی صورت گرفت. عبارت سپر داوود در سیدور (دعاهای یهودی) به عنوان نامی دیگر برای خداوند اسرائیل به کار رفته است.

 

در متونی مربوط به قرن ۱۱ میلادی از سپر داوود به عنوان نام دیگر خدای اسرائیل بدون اشاره به هیچ سمبلی استفاده شده است. در دعاهای یهودی نیز این عبارت مورد استفاده قرار گرفته است. این اشاره احتمالاً از زبور ۱۸ گرفته شده است که در آن خداوند به عنوان محافظت کننده و سپر شناخته شده است.

 

ستاره داوود در عهد عتیق و کتاب مقدس مورد استفاده قرار نگرفته است. در کتاب مقدس مهمترین سمبلهای یهودیان منورا یا شمعدان و شوفار یا شیپور است. در هیچ قسمتی از کتاب مقدس اشاره‌ای به سمبل خاصی برای داوود و یا سلیمان نشده است. در نوشتارهای ربیها نیز اشاره‌ای به ستاره داوود نشده است. استفاده از این نماد در زمان داوود و بعد از او در اسرائیل رایج نبوده است.

 

استفاده از ستاره داوود در جادونامه کابالایی سفر رازیل هاملخ.

شش ضلعی گاهی در متون یهودی به عنوان یک نماد دکوری استفاده می‌شده است. به طور مثال در کشور اسرائیل سنگی دارای نماد شش ضلعی در بیرون کنیسه‌ای در گلیله مربوط به قرن ۳ یا ۴ قبل از میلاد است. ممکن است در ابتدا شش ضلعی تنها برای زیبایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است همانگونه که در کلیساهای براندنبرگ و مارکتکیرخ در هانوور استفاده شده است.

 

اولین استفاده‌ها از شش ضلعی در متون یهودی به قرن ۱۱ باز می‌گردد. یهودا هاداسی در کتاب اشکول هاکوفر نوشته است: «هفت نام فرشتگان که قبل از مزوزا آمده است :میخائیل، جبرئیل و همین‌طور. تتراگراماتون از همه آنها حفاظت می‌کند؛ و همچنین سمبلی که 'سپر داوود' نام دارد در کنار نام هر فرشته قرار دارد.»

 

یک استفاده در یک نسخه معروف تورات به نام تورات لنینگراد در اطراف صفحه برای زیبایی استفاده شده است. به طور مشابهی در یک نسخه دیگر تورات در سال ۱۳۰۷ میلادی ربی یوسف بار یهودا از این سمبل استفاده کرده است. یک سیدور مربوط به سال ۱۵۱۲ میلادی از پراگ دارای این سمبل بر روی جلد خود است.

 

استفاده از سمبل شش ضلعی در بین ترکها نیز رایج بود. سکه‌های اسلامی ناصرالدین محمود بن محمد در سال ۱۲۰۰ میلادی به دلیل همین تأثیرات ترکی دارای یک عقاب دو سر در یک طرف و ستاره داوود در طرف دیگر است. همچنین سکه‌های صلاح الدین ایوبی نیز از ستاره داوود استفاده کرده است.

 

 

استفاده در کابالا

بر روی قبرهای یهودی یافته شده در آپولیا در جنوب ایتالیا از قرن سوم قبل از میلاد نماد ستاره داوود وجود دارد. یهودیان آپولیا به خاطر تسلط خود به کابالا معروف بودند که احتمالاً به همین دلیل از ستاره داوود استفاده می‌کردند.

کتابهای سحر کابالایی و جادونامه‌ها مربوط به قرون وسطی دارای سمبل شش ضلعی هستند که آن را به عنوان ستاره داوود می‌شناسند.

 

در زمان رنسانس کتاب اتز حییم که دارای تعلیمات کابالایی ربی اسحاق لوریا است دارای نماد شش ضلعی و دو مثلث بر عکس هم می‌باشد و آن را با عرفان یهودی مرتبط می‌داند. بسیاری اعتقاد دارند که اسحاق لوریا دارای تأثیر زیادی در ارتباط دادن ستاره داوود به عنوان یک سمبل یهودی بود. او تدریس می‌کرد که آنچه در بشقاب سدر گذاشته می‌شود باید به صورت یک شش ضلعی باشد؛ ولیکن افرادی مانند گرشوم شولم اعتقاد دارند که اسحاق لوریا در مورد دو مثلث موازی صحبت می‌کرده است و نه یک شش ضلعی.

متون کابالایی ستاره داوود را با عدد هفت مرتبط می‌دانند. این ارتباط از شش جهت فضا به علاوه مرکز گرفته شده است و با نوشتارهای کتاب سفر یتزیرا مرتبط است. در این ارتباط شش سفیروت دارای خواص مذکر و سفیروت هفتم دارای خاصیت مؤنث است.

 

استفاده در بین یهودیان اروپای شرقی

در سال ۱۳۵۴ پادشاه بوهم چارلز چهارم برای یهودیان پرچمی سرخ رنگ با ستاره داوود در نظر گرفت. در سال ۱۴۶۰ یهودیان اوفن در مجارستان به استقبال شاه ماتیاس کوروینوس به همراه پرچمی قرمز رنگ دارای ستاره داوود رفتند. اولین کتاب دعای عبری چاپ شده در پراگ در سال ۱۵۱۲ میلادی دارای یک شش ضلعی بزرگ بر روی جلد آن است. در سال ۱۶۴۸ میلادی یهودیان پراگ اجازه یافتند که دارای پرچم باشند. آنها پرچمی قرمز رنگ که دارای یک ستاره داوود زرد رنگ بود انتخاب کردند.

 

استفاده در جنبش صهیونیسم

در سال ۱۸۹۷ ستاره داوود در اولین کنگره جهانی صهیونیسم به عنوان سمبل این جنبش انتخاب شد. یکسال قبل از این کنفرانس تئودور هرتزل در خاطرات خود نوشت: «ما دارای یک پرچم نیستیم ولی به آن احتیاج داریم. اگر ما می‌خواهیم مردان زیادی را رهبری کنیم باید سمبلی بالای سر آنها داشته باشیم. من پرچمی سفید رنگ با هفت ستاره طلایی پیشنهاد می‌کنم. پیشزمینه سفید نشاندهنده زندگی پاک جدید ما است. هفت ستاره نشاندهنده هفت ساعت طلایی کار ما هستند. ما به ارض موعود با نشان عزت خود وارد خواهیم شد.»

 

دیوید وولفسوهن که یکی از تاجران مهم و از حامیان اصلی جنبش صهیونیسم بود از نداشتن پرچم آگاه بود و پرچم مورد نظر هرتزل نیز در بین یهودیان استقبال زیادی نداشت. او نوشت: «به دستور رهبر ما هرتزل، من به آماده‌سازی برای کنگره صهیونیسم مشغول شدم. یکی از مسائلی که مرا به خود مشغول کرد این بود که ما دارای پرچمی که مشکل یهودیان را بیان کند نیستیم. ما در کنگره چه پرچمی باید آویزان کنیم؟ ناگهان ایده‌ای به ذهنم رسید. ما یک پرچم داریم که به رنگ آبی و سفید است. تالیت (شال یهودی) که ما به دور خود می‌بندیم وقتی عبادت می‌کنیم: این نماد ما است. بیایید تالیت را از کیسه خود در آورده و آن را در برابر اسرائیل و ملتها آویزان کنیم. از این رو من دستور دادم که یک پرچم آبی و سفید به همراه ستاره داوود تهیه شود. این طور بود که پرچم ملی ما که بر فراز کنگره به اهتزار درآمد ایجاد شد.»

 

 

نام داوود در الفبای عبری قدیم دارای دو مثلث بوده است.

هولوکاست

ستاره داوود معمولاً به رنگ زرد توسط ارتش آلمان نازی برای شناسایی یهودیان استفاده می‌شد. بعد از حمله آلمان به لهستان در سال ۱۹۳۹ میلادی مردم درخواست کردند که یهودیان دارای علامت مشخصی شوند. در بعضی مناطق یک بازوبند سفید رنگ با یک ستاره داوود آبی رنگ و در بعضی مناطق دیگر ستاره زرد رنگ داوود بر روی سینه یهودیان مورد استفاده قرار گرفت. اگر یهودی بدون این نشانه در انظار عمومی ظاهر می‌شد به سختی مجازات می‌شد. بعد از این استفاده از ستاره داوود زرد رنگ به همراه عبارت جود (یهودی به زبان آلمانی) در تمامی مناطق تحت کنترل نازیها انجام شد.

 

استفاده امروزی

پرچم اسرائیل در سال ۱۹۴۸ میلادی از ستاره داوود استفاده کرد؛ ولیکن طرح اولیه این پرچم در اولین کنگره صهیونیسم در سال ۱۸۹۷ میلادی زده شد. این پرچم گاهی به عنوان «پرچم صهیون» شناخته می‌شود.

 

بعضی یهودیان استفاده از ستاره داوود را به دلیل ارتباط آن با سحر و جادو ممنوع می‌دانند. گروه‌های دیگری مانند نتوری کارتا و ساتمار به دلیل مخالفت با جنبش صهیونیسم از این نماد استفاده نمی‌کنند.

 

سازمان اورژانس اسرائیل به نام مگن دیوید ادوم از یک ستاره داوود قرمز رنگ استفاده می‌کند.

 

در ادیان دیگر

استفاده از ستاره داوود در بعضی ادیان دیگر نظیر هرمسیه، کیمیاگری و هندوییسم نیز رایج بوده است.

 

در نوشتارهای هرمس الهرامسه این سمبل دارای معنی زیادی است. در لوح زمرد نوشته شده است: «هر آنچه در پایین است مانند هرآنچه در بالا است می‌باشد تا معجزات واقعیت ایجاد شود؛ و به دلیل اینکه تمامی واقعیت از یک چیز، با مدیتیشن بر روی یک چیز میایند همه واقعیت از این یک چیز به کمک اقتباس ایجاد شده است.» ارتباط دو مثلث در این دیدگاه نمایانگر یکی شدن ماده و روح است. هر آنچه در این دنیا وجود دارد بازتاب آنچه در دنیای نامرئی است می‌باشد. تنها با ایجاد هماهنگی و بالانس بین عنصر مذکر (مثلث رو با بالا) و عنصر مؤنث (مثلث رو به پایین) هماهنگی ایجاد می‌شود.

 

در علوم خفیه نیز از شش ضلعی به کرات استفاده شده است. در بین سرخپوستان نیز این سمبل یافت شده است. در این دیدگاه شش ضلعی نماد مدیتیشن کامل بوده است که ارتباط بین انسان و خدا را برقرار می‌کند.

 

بعضی اعتقاد دارند که ستاره داوود در حقیقت یک وضعیت افلاکی خاص بوده است که در زمان تاجگذاری داوود دیده شده است. این وضعیت دوباره در زمان تولد عیسی تکرار شده بود که باعث شد که مغهای زرتشتی بتوانند زمان تولد او را با توجه به افلاک متوجه شوند .

دکتر بتسابه مهدوی

24 اسفند 1395

تهران

ستاره پنج پر

دکتر بتسابه مهدوی

 

ستاره پنج پر یا پنتاگرام یکی از مهمترین، قدرتمندترین و ماندگارترین سمبل ها در تاریخ بشر است. این علامت در فرهنگ و تمدن باستانی مایاهای آمریکای لاتین، هند، چین، مصرو یونان از مهمترین و پرمعناترین علامتها بوده است. ابتدایی ترین شکل پنتاگرام بر روی دیوارهای غارهای عصر حجر کنده کاری شده بود. و در نقاشی های مردم بابل به عنوان الگوی ترسیم سیاره ونوس به چشم می خورد

رازهایی مابین سیر استفاده از این علامت، طراحی های قدیمی از مدار حرکت سیاره ونوس و رب النوع معروف بیشتر وجود دارد. که گاهی باعث این تفکر غلط می‌شود که پنتاگرام سمبل ایشتر است. در کتب آسمانی مخصوصاً کتابهای یهودیان به پنتاگرامها بسیار زیاد اشاره شده است.

 

پنتاگرام در جهان کهن

پنتاگرام های اولیه اشکالی زمخت با شکل هندسی ناهمگون به صورت کنده کاری روی سنگهای عصر حجر داشتند. مردم آن زمان اعتقاد داشتند که این علامت معنایی روحانی و غیرمادی دارد. اعتقاد آنان بر این بود که رازی در شکل قرار گرفتن ستاره ها وجود دارد که بر انسان پوشیده است، آنها پنتاگرام را از روی شکل قرار گیری پنج سیاره برداشت کرده بودند. که وقتی با خطی فرضی به هم اتصال پیدا می کردند، به صورت مبهم شکل پنتاگرام را به خود می گرفت. نسل های بعدی بشر معانی مختلفی را از این شکل برداشت کردند. که اکثراً معانی مقدس و خداپرستانه بود.

پنتاگرام ها به سومری ها برای نوشتن و استفاده از متون کمکهای زیادی کردند. این علامت نشان دهنده پنج سیاره مهم بود که با چشم غیر مسلح قابل رویت بودند. بعدها پنتاگرام به عنوان سمبل رب النوع زیبایی ونوس نیز شهرت یافت.

بر طبق نظریات ریاضی دان و فیلسوف یونانی فیثاغورث، عدد پنج نماد انسان بود. چون اعضای بدن انسان به پنج طرف تمایل داشتند، (اگر دستها و پاها را از هم باز کنید به شکل یک ستاره پنج پر در می آید)، او این تفکر را برای اولین بار در یونان پایه گذاری کرد که پنتاگرام نماد روح انسانی است. و البته چون در آن زمان آفرینش انسان تابــع عناصر پنجگانه بود (آتش، آب، خاک، هوا، روح) پنج گوشه پنتاگرام اینگونه توصیف شد. طبق این تفکر انسان از این پنج عنصر به وجود می آمد.

پیروان مکتب فیثاغورث طلسم پنج پر را به صورت آیینی مقدس حفظ کردند. آنها نام این آئین را HGIEIA نامیدند.

و معتقدند ترکیبی از ابتدای نام یونانی عناصر آب، خاک، روح، آتش و هواست.

خصوصیت منحصر به فردی که این سمبل را تا به امروز ماندگار کرده وابستگی شدید و همه جانبه آن به مسائل مقدس و خدایی آن است. که در مقاطع زمانی مختلف و بین اقشار و نسلهای گوناگون کاربرد داشته است. چه این خدا خدای یگانه بوده یا خدایان متعدد.

با ظهور مسیح پنتاگرام جامه کریستین به تن کرد. می گویند بر تن مسیح با خنجر ستاره ای زخم زدند که پنج گوشه داشت (شاید به همین خاطر می باشد که آنتی کریست های امروزی از پنتاگرام زیاد استفاده می کنند).

در دوره رنسانس اعتقادات عجیب و خرافات گونه نسبت به طلسم ستاره پنج پر به بیشترین حد خود رسید. و باورهای مردم تا جایی پیش رفت که پنتاگرام را علامتی الهی از سوی خدا پنداشتند. از سویی نیز این علامت را مرتبط با علم کیمیاگری و علم جادو قلمداد کردند.

 

پنتاگــرام در جــادو

در آیین پرستش جادوگران یونانی، پنتاگرام به عنوان جهان کوچک (بدن انسان) شناخته می شد. این باور باعث بوجود آمدن احساسی در بین جادوگران می شد که توسط آن ارتباطی میان خود، جهان و سمبولیسم ایجاد می کردند.

هدف از این احساس درک عمیق شیطان بود، که مهارتش در ارتباط برقرار کردن میان جهان فعال (جهان بیرونی) و جهان ساکن (روح انسان) است. یکی از جادوگران مشهور در این زمینه، «جوردانو برونو» است که در مورد سوءاستفاده از پنتاگرام در جادوهای سیاه هشدار داده است. (پنتاگرام هنوز هم به عنوان شاخص اصلی رسوم پرستش جادوگران به کار می رود، ضمن اینکه عامل پدید آمدن رسوم وتشریفات دیگری نیز در ادیان مختلف شده است).

 

 

پنتاگــرام مسیحیــان

کابالیستهای مسیحی در دوره رنسانس علاقه وافری به پنتاگرام پیدا کردند. آنها اعتقاد داشتند که پنتاگرام علامتی رازگونه است که در دست نوشته های مسیح مشاهده شده و پیامی از سوی خداست. آنان می گفتند این سمبلی است که آشکار می کند مسیح نیز پیرو امیال حیوانی (شهوت) خود بوده است. کاری که بسیار رواج یافته بود نوشتن نامه هایی به زبان عبری با مهر پنتاگرام بر ساق پا بود، این نامه ها که در مورد آتش بود، سمبل اعیاد پنجاهه است. نتیجه این بیان آنست که نام اعیاد پنجاهه مسیحیان با خدا و مسیح مرتبط می شود.

 

چند رابطه بین پنتاگرام و مسیحیت وجود دارد:

۱- پیش از به صلیب کشیده شدن مسیح، پنتاگرام یک نشان رجحان یافته برای آرایش کردن و زینت دادن جواهرها و طلسم های مسیحیان اولیه بود. این علامت که به راحتی و در یک حرکت پیوسته قلم کشیده می شد، با پنج زخم مسیح آمیخته شده بود.

۲- پنتاگرام همچنین برای یک فرقه پنهان عرفانی مسیحی، نمادی از Isis (الهه حاصل خیزی) وVenus (اصلی ترین رب النوع مونث، الهه عشق و زیبایی) بود. فرقه ای که به صورت پنهان در نقاط مختلف در سراسر تاریخ مسیحیت وجود داشت.

 

پنتاگــرام در ویکـا و عقایـد نئوپگـان

درحال حاضر رایج ترین مذاهبی که پیروان آن از پنتاگرام استفاده می کنند، گروه های ویکان ها، نئوپاگان ها و شیطان پرستان هستند. در اغلب عقاید و رسوم ویکان ها و نئوپاگان ها معنای نمادی پنتاگرام از مراسم جادوی تشریفات قرون وسطی و چهار عنصری که به وسیله روح حکومت می شدند نتیجه می شود. در برخی از این رسوم همچنین پنتاگرام می تواند نمایانگر یگانگی نوع بشر و قلمرو روح باشد. ستاره پنج پر پایین وارونه، نمادی از خدای شاخدار ویکا است.

در عقیده کابالیست های یهودی که بسیاری از اندیشه ها و ایده های فیثاغورثی را قرض گرفته اند، پنتاگرام نشان دهنده پنج حقیقت برتر در زندگی است: عدالت، رحمت، دانش، ادراک، شکوه ماورایی و مافوق جهان مادی.

 

تفاوت پنتاگــرام در قله رو به بالا یا قله رو به پاییـن

پنتاگرام هایی که نوک آنها رو به پایین است، در اولین ظهور خود لزوماً نشان شیطان پرستی نبودند. طبق تاریخ پنتاگرامهایی که فرقشان در نقطه بالا یا پایینشان است، ابتدا توسط دو فرهنگ مختلف پایه گذاری شدند. دو فرهنگی که بنا به مقتضیات آیینی سعی در جدائی از همدیگر را داشتند.

امروزه هر کجا با پنتاگــرام رو به پایین روبرو شویم ناخودآگاه به یاد شیطان پرستی می افتیم. شاید دلیل این موضوع آنست که پنتاگرام رو به پایین بسیار شبیه علامت ماسونیک ها و فراماسونها می باشد. واقعیت اینست که چون سر آن رو به پایین است یادآور امور وارونه و خلاف جهت است.

ویکان ها گاهی ادعا می کنند هر پنتاگرام رو به پایینی علامت شیطان پرستان است. که این تفکر نابجاست. با این حال این سمبل در طول زمان معرف خدای شاخدار ویکان ها شد. و امروزه نیز در درجه دوم به آن باغبان ویکا می‌گویند.

 

پنتاگــرام در شیطان پرستـی

پنتاگرام شیطانی نمادی پیچیده است، که از ترکیب ستاره پنج پر با سر بز به وجود آمده است. و این نوع استفاده در عین این که جدیدترین مورد استفاده از پنتاگرام است، به همان اندازه شناخته شده ترین و جدال آمیزترین نوع استفاده از پنتاگرام نیز به شمار می آید. پنتاگرام شیطانی همیشه وارونه است با یک رأس رو به پایین و دو رأس رو به بالا.

 

استفاده از پنتاگرام به عنوان یک نشان و علامت شیطانی به نیمه دوم قرن بیستم برمی گردد. جایی که شیطان پرستی مدرن توسط «آنتوان لاوی» مؤسس و بنیانگذار کلیسای شیطان پایه گذاری شد. این علامت نشانی از جادوی سیاه است که حاکی از پیروزی ماده و آرزوهای فردی بر عقاید و تعصبات دینی و مذهبی است.

 

البته پنتاگرام مشابه و قابل قیاس با صلیب وارونه نیست. صلیب وارونه نماد جنبش «Anti Christ» (ضد مسیح) و نشانی از طغیان، سرکشی در برابر فرهنگ مسیحی است.

همچنین «پنتاگرام» نباید با «هگزاگرام» اشتباه شود. «هگزاگرام»، ستاره شش پر است که به صورت دو مثلث درون هم نشان داده می شود، که نمونه معروف آن ستاره داود می باشد. این ستاره با اعتقادات یهودیان پیوند دارد.

دکتر بتسابه مهدوی

24 اسفند 1395

تهران