عناصر چهارگانه
دکتر بتسابه مهدوی
عناصر اربعه یا عناصر چهارگانه (به پارسی سره چارآخشج یا چهارآخشیج) چهار عنصر آب، هوا، خاک و آتش هستند که یونانیان باستان آنها را عنصرهای سازندهٔ جهان می‌دانستند.
نور خورشید را مخلوطی از هوا و آتش تصور می‌کردند و یخ را همان آب می‌دانستند که سختی سنگ را به دست آورده‌است.
ابن سینا در کتاب قانون مدعی است که دو عنصر سنگین، یعنی خاک و آب، سازندهٔ اعضای بدن هستند و دو عنصر سبک، یعنی آتش و هوا، سازندهٔ روح هستند.
اگرچه این دیدگاه ممکن است بسیار عامیانه به نظر رسد، اثرهایی ژرف بر درک امروزی ما از جهان دارد. یکی از این آثار توجه به حالات ماده‌است. مفهوم ماده و انرژی را می‌توان از اعتقاد به عناصر اربعه برداشت کرد؛ خاک نمایندهٔ حالت جامد، آب نمادی از حالت مایع، و هوا یادآور حالت گازی است. به این ترتیب سه عنصر نخست حالات سه گانهٔ ماده را یادآور می‌شوند.
اثر دیگر معرفی آتش است. آتش نمایندهٔ مفهوم انرژی و بیانگر تغییراتی است که انرژی در ماده و حالات آن به وجود می‌آورد. بدین ترتیب مفهوم ماده و انرژی را به آسانی می‌توان از دیدگاه پیشینیان، برداشت کرد.
اینکه یونانیان در برهه‌ای از تاریخ چنین دیدگاهی داشته‌اند درست است اما به اینکه چنین دیدگاهی نخست از کدام اندیشه برآمده ارتباط خاصی ندارد. بسیاری بر این عقیده‌اند که نخستین کسی که بحث عناصر طبیعت و احترام به آنها را پیش کشید زرتشت است. بعد از پیدایش جدول مندلیف (در واقع عناصری که در جدول مندلیف به عنوان عناصر اولیه جهان(هوا:نیتروژن، اکسیژن، کربن دی اکسید، هیدروژن؛آب:دو مولکول هیدروژن و یک ملکول اکسیژن؛خاک:آهن، روی، مس و منگز و...) وجود دارند همه از ارکان اصلی که بعد به آنها اشاره خواهیم کرد به وجود آمده‌اند توسط دیمیتری ایوانوویج مندلیف کمتر کسی را می‌توان یافت که از عناصر اصلی و اولیه جهان خبر داشته باشد.
حکمای پزشکی قدیمی جهان [خصوصا دو پزشک معروف جهان:ابو علی سینا و جالینوس بزرگ] بر این باور بودند که جهان دا چهار رکن اصلی و عناصر بسیط و غیرقابل تجزیه تشکیل شده است. انها اعتقاد داشتند که مواد تشکیل دهنده جهان و انسان چهار چیز است به نام‌های: آتش، هوا، آب، خاک. جسم انسان و دیگر جانوران، همه از آتش، هوا، آب، خاک فراهم آمده ماده همه هستی از این چهار عنصر است و آنرا به عربی ارکان اربعه می‌گویند.
دکتر بتسابه مهدوی
11 اسفند 1395
تهران
