ام‌ّ البنین
دکتر بتسابه مهدوی
حضرت فاطمه ام‌البنین - که نزد عامه مردم ایران به مادر حضرت عباس شناخته شده، و به «ام البنی» معروف است - در میان زنان مسلمان شیعه پایگاه قدسی و منزلت والایی دارد.
زنان ایرانی برای این بانوی بزرگوار ارزش نمادی ویژه‌ای قائلند و برای برآورده شدن آرزوها و حاجت‌ها و سامان گرفتن کارها و بالا بردن نیروی شکیبایی خود در تحمل مصایب و رنجها به او توسل می‌جویند.
توسل‌جویی
قرنهاست که زنان شیعه برای دور کردن بلا و نقمتی و دست یافتن به خواسته و نعمتی به این خاتون بزرگوار توسل می‌جویند و از او طلب یاری و مرادخواهی می‌کنند. توسل به ام‌البنین معمولاً از طریق نذر و دادن نذری‌هایی مانند انداختن سفره نذری، پختن آش و حلوای نذری، و خیر کردن خرما در راه خدا و به نام او صورت می‌پذیرد. مردم با برگذاری اینگونه مراسم و شعائر دینی معتقدند که می‌توانند ارواح مقدسان را به یاری بطلبند و با کمک آنها تنگی‌ها و مصایب زندگی را از میان بردارند.
این مراسم و شعائر یک واقعیت اجتماعی است و بخشی از حیات دینی و زندگی معنوی مردم مسلمان در جامعه‌های سنتی را شکل می‌دهد و کارکردی روانی - اجتماعی در انسجام نظام زندگی و پاسخ گویی به خواست‌ها و انتظارات عاطفی برگذار کنندگان مراسم دارد.
مهمات در اهدای نذری
در اهدای نذری به ام البنین، یا هر شخصیت مقدس دیگر، عقیده و عمل‌ِ صاحب نذر، و اسباب و مواد نذری نقشی مهم و اساسی میان نذر دهنده و نذر گیرنده دارد.
وضع و حالت احساسی و معنوی و قصد و نیت خالص و پاک نذر دهنده، پاکیزه و حلال بودن اسباب و خوراکی‌های نذری، ادعیه و اوراد مخصوص آیین‌های نذری و توسل، و کامل و دقیق انجام دادن اعمال مربوط به مراسم و شعایر نذر و نیاز، صاحبان نذر را در نزدیکی به مقدسان و رسیدن به آرمان‌ها و آرزوهایشان کمک می‌کند.
سفره ام البنین
این سفره در میان مردم برخی از شهرها و آبادیهای ایران به «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره مادر حضرت عباس » نیز شهرت دارد.
سفره‌ای به نام « بی بی سه‌شنبه » را نیز در جاهایی، مانند خراسان به حضرت فاطمه ام‌البنین، و در جاهایی دیگر مانند شاهرود به حضرت فاطمه زهرا - علیه‌السلام- نسبت داده‌اند و به نام آن دو بی‌بی «سفره ام‌البنی» و «سفره حضرت فاطمه » نامیده‌اند.
بی‌بی سه شنبه
در پندار عامه، بی‌بی سه‌شنبه زنی نیکوکار بوده که در روز سه‌شنبه زاده شده، و سه‌شنبه ازدواج کرده، و سه‌شنبه نیز مرده است.
شاید منسوب کردن سفره‌های حضرت فاطمه زهرا و فاطمه ام البنین به بی‌بی سه‌شنبه، به این سبب بوده است که در گذشته سفره‌های نذری این دو خاتون را در روز سه‌شنبه می‌انداخته‌اند.
هنوز هم در بعضی از مناطق ایران ، آش ام البنین را در روز سه‌شنبه می‌پزند و سفره‌اش را هم در این روز می‌اندازند. [۱۰۴]
ام البنین، این مادر مقدس مثالی نیز در آیین اهدای نذری با حضور خود همچون یک میانجی نمادی میان آدمیزادگان و پروردگار عمل می‌کند و زمینه نزدیکی نذر دهندگان را با خداوند برای برآورده شدن حاجاتشان و رهایی آنان از تنگی و سختی معیشت ، فراهم می‌نماید.
اسباب و خوراکی‌های
اسباب و خوراکی‌های سفره ام البنین، ساده‌تر و کمتر از سفره حضرت ابوالفضل است.
قرآن، شمع، آینه، جانماز، مهر، تسبیح و کتاب دعا از اسباب مخصوص سفره؛ کاچی، نان، پنیر، سبزی، ماست و آجیل مشکل‌گشا و خرما از خوراکی‌های نذری سفره است.
آش و حلوا و پلو و چند گونه خوراکی و میوه دیگر نیز از خوراکی‌های دیگر سفره ام‌البنین است که برخی از آنها جنبه نذری، و برخی دیگر جنبه تشریفاتی دارد. صاحبان نذر، بنابر نیت‌هایی که می‌کنند، سفره‌های نذری خود را پیش یا پس از بر آورده شدن حاجاتشان می‌اندازند و اهدا می‌کنند. خوراکی‌های نذری را صاحب سفره، خود به تنهایی یا با مشارکت زنان حاجتمند و نذردار دیگر فراهم می‌کند. مشارکت مردم در انداختن سفره ام البنین به اینگونه است که هر کس هر نوع خوراکی را که نذر کرده است، تهیه می‌کند و به صاحب سفره می‌دهد که در سفره‌اش بگذارد.
حلال بودن خوراکی‌های
حلال بودن اسباب و خوراکی‌های سفره و پولی که این اسباب و خوراکی‌ها با آن فراهم می‌شود، همچنین پاکیزگی و مطهر بودن زنان شرکت کننده در پای سفره نذری از شرایط بنیادی در آیین سفره‌های نذری است.
برخی نیز برای فراهم کردن مواد خوراکی‌های نذری سفره، دوشیزگان نابالغی را که فاطمه نامیده می‌شوند و در پندار عامه پاک و معصوم انگاشته می‌شوند، برمی‌گزینند.
آداب سفره اندازی
انداختن سفره‌ام البنین معمولاً زمان معین و مشخصی ندارد و آن را در هر روز از سال و در هر موقع از روز می‌توان انداخت. در بعضی جاها، از جمله خراسان ، این سفره را در روز سه‌شنبه می‌اندازند. سفره ام البنین را که یک سفره پارچه‌ای سفید است، در میان اتاقی در خانه می‌گسترند و اسباب و خوراکی‌ها را روی آن می‌چینند. از آداب سفره نماز و دعاست. نماز سفره، دو رکعت نماز حاجت است که آن را صاحب سفره و زنانی که حاجت و نیازی دارند، روی سجاده و در پای سفره می‌خوانند. زنان به هنگام نیت کردن، حضرت فاطمه ام‌البنین را به دست‌های بریده فرزندش ابوالفضل قسم می‌دهند که حاجتشان را برآورده کند. در برخی از مناطق ایران، پیش از خواندن نماز ام‌البنین، دو رکعت نماز هم به نام حضرت ابوالفضل، باب الحوائج ، می‌خوانند و حاجت خواهی می‌کنند. پس از پایان نماز، دعای توسل می‌خوانند.
آنگاه صد بار به شمار دانه‌های تسبیح این اوراد را که مخصوص سفره ابوالفضل است، می‌خوانند:
ای ماه بنی‌هاشم، خورشید لقا عباس —- ای نور دل حیدر، شمع شهدا عباس
از رنج و غم و محنت، ما رو به تو آوردیم —- دست من محزون گیر، از بهر خدا عباس
دعا و اوراد سفره را معمولاً ملاّ یا روضه‌خوان زن که او را در خراسان «آتو» و در تهران «خانم درسی» می‌گویند، می‌خواند و بانوان پای سفره پس از او تکرار می‌کنند. سرانجام، حاضران در مجلس خوردن خوراکی‌های سفره را آغاز می‌کنند.
اختصاص به بانوان
سفره ام البنین اختصاص به بانوان دارد و مردان نباید در مراسم سفره‌اندازی شرکت کنند. خوردن بعضی از خوراکی‌های نذری این سفره، مانند کاچی، حلوا، خرما و آش برای مردان و پسر بچه‌ها ممنوع است. خراسانی‌ها خوردن آش ام البنین را برای مردان ناشایست می‌دانند و می‌گویند که اگر مردی از این آش بخورد، به زندان می‌افتد. زنان باردار را نیز از خوردن این آش باز می‌دارند تا اگر طفل در شکم آنان پسر باشد، در بزرگی به زندان نیفتد.
آش و حلوای نذری
از نذری‌های دیگری که به نام فاطمه ام البنین می‌دهند، آش و حلواست. این آش و حلوا در بیش‌تر جاها و در میان مردم به نام آش مادر ابوالفضل و حلوای ام البنین، و در خراسان به نام آش اُماج کماج معروف است.
فراهم کردن مواد آش
فراهم کردن مواد آش و طرز پختن آن آداب خاصی دارد. معمولاً آرد آش، یا پول خرید آرد را زنان در شب سه‌شنبه با گدایی از ۷ خانه که در آن زنی به نام فاطمه باشد، به دست می‌آورند. بُنشَن و مواد آش را هم از دکانهای سرگذر و محله می‌خرند. آرد را در سینی یا بشقابی می‌ریزند و در همان شب سه‌شنبه همراه با شمع یا چراغی افروخته در اتاقی روی سفره نذری می‌گذارند و در اتاق را می‌بندند. سپیده دم روز سه‌شنبه در اتاق را می‌گشایند و آرد را که می‌پندارند ام البنین تبرک کرده، بر می‌دارند و خمیر می‌کنند و از آن اُماج (دانه‌هایی گرد به شکل و اندازه ماش) و یا رشته درست می‌کنند و در آش نذری می‌ریزند. کسانی که حلوا یا کاچی نذر کرده‌اند، آرد را با آب و روغن و زعفران و شکر یا عسل می‌آمیزند و حلوا و کاچی می‌پزند. خراسانی‌ها با مقداری از این آرد چند قرص نان هم به نام کماج روی ساج می‌پزند. آش و حلوای نذری را کاسه کاسه و بشقاب بشقاب میان خویشان و همسایگان پخش می‌کنند، یا در سفره نذری ام البنین که خود یا دیگران انداخته‌اند، می‌گذارند.
روضه خوانی
در خراسان آش اُماج کماج را با چند شمع روی سفره می‌چینند. وقتی همه زنان پای سفره نشستند، آتو روضه می‌خواند و ۷ آیه از آیه‌های سوره یس را که مخصوص سفره ام البنین است، قرائت می‌کند. زنان پس از خواندن هر آیه، یک صدا می‌گویند: السلام علیک یا امیرالمؤمنین. دختر نابالغی به نام فاطمه نیز که پای سفره و رو به قبله نشسته است، پس از هر آیه مقداری آش را با قاشقی که در دست دارد، از کاسه‌اش بر می‌دارد و در بشقابی می‌ریزد و در آخر آش را در کاسه برمی‌گرداند. پس از پایان خواندن دعا و اوراد، آش را در بشقاب‌هایی می‌ریزند و میان زنان مجلس پخش می‌کنند.
نذر دهندگان معتقدند که اگر نذرشان در پیشگاه حق پذیرفته گردد، حضرت ام البنین شب هنگام با حضور روحانی خود در پای سفره گسترده در اتاق در بسته، آرد مخصوص آش یا حلوا یا کاچی نذری آنها را تبرک می‌کند. نشانه حضور نمادین بی بی ام البنین، و تبرک آرد را اثری می‌پندارند که بر روی آرد افتاده است. این اثر را نقشی رمزی و نمادین از پنجه یا مهر یا تسبیح ام البنین می‌انگارند و آن را علامت قبول نذر و برآورده شدن حاجاتشان می‌پندارند.
سفره‌های نذری زرتشتیان
نظیر چنین پنداشتی از قدیم در میان جامعه زرتشتی ایران نیز رواج داشته است. زرتشتیان معتقدند که نذر و حاجتشان هنگامی پذیرفته و برآورده می‌شود که دختر شاه پریان بیاید و از خوراکی‌های سفره نذریشان بخورد. زرتشتیان سفره‌های نذری خود را در سفره‌خانه‌های خانه‌شان می‌اندازند و یک شب درِ سفره‌خانه را می‌بندند تا دختر شاه پریان بر سر سفره بیاید. نشانه حضور دختر شاه پریان و پذیرش نذریشان از پدید آمدن علامتی روی تخم مرغی که در پنبه گذارده شده است و رویش آویشن پاشیده‌اند، آشکار می‌گردد.
