پبشینهٔ جشن یلدا

دکتر بتسابه مهدوی

 

یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می‌کرده‎اند. در این باور یلدا روز تولد خورشید و بعدها تولد میترا یا مهر است.

این جشن در ماه پارسی «دی» قرار دارد که نام آفریننده در زمان پیش از زرتشتیان بوده است که بعدها او به نام آفریننده نور معروف شد.

نور، روز و روشنایی خورشید، نشانه‌هایی از آفریدگار بود در حالی که شب، تاریکی و سرما نشانه‌هایی از اهریمن. مشاهده تغییرات مداوم شب و روز مردم را به این باور رسانده بود که شب و روز یا روشنایی و تاریکی در یک جنگ همیشگی به سر می‌برند. روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود، در حالی که روزهای کوتاه‌تر نشانه‌ای از غلبهٔ تاریکی.

یلدا برگرفته از واژه‎ای سریانی است و مفهوم آن « میلاد» است (زیرا برخی معتقدند که مسیح در این شب به دنیا آمد). ایرانیان باستان این شب را شب تولد الهه مهر «میترا» می‎‎پنداشتند و به همین دلیل این شب را جشن می‎گرفتند و گرد آتش جمع می‎شدند و شادمانه رقص و پایکوبی می‌کردند. آن گاه خوانی الوان می‌گستردند و « میزد» نثار می‌کردند. «میزد» نذری یا ولیمه‎ای بود غیر نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا، و در آیین‎های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‎ها و فرآورده‎های خوردنی فصل و خوراک‎های گوناگون، از جمله خوراک مقدس و آیینی ویژه‌ای که آن را « میزد» می‌نامیدند، بر سفره جشن می‌نهادند. باوری بر این مبنا نیز بین مردم رایج بود که در شب یلدا، قارون (ثروتمند افسانه ای)، در جامه کهنه هیزم شکنان به در خانه‌ها می‌آید و به مردم هیزم می‌دهد، و این هیزم‌ها در صبح روز بعد از شب یلدا، به شمش زر تبدیل می‌شود، بنابراین، باورمندان به این باور، شب یلدا را تا صبح به انتظار از راه رسیدن هیزم شکن زربخش و هدیه هیزمین خود بیدار می‌ماندند و مراسم جشن و سرور و شادمانی بر پا می‌کردند.

 

جشن یلدا در ایران امروز

 

جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.

 

یلدای ایرانی، شبی که خورشید از نو زاده می‌شود

یلدا در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی حدیث میلاد عشق است که هر سال در «خرم روز» مکرر می‌شود.

 «ماه دلداده مهر است و این هر دو سر بر کار خود دارند که زمان کار ماه شب است و مهر روزها بر می‌آید. ماه بر آن است که سحرگاه، راه بر مهر ببندد و با او در آمیزد، اما همیشه در خواب می‌ماند و روز فرا می‌رسد که ماه را در آن راهی نیست. سرانجام ماه تدبیری می‌اندیشد و ستاره ای را اجیر می‌کند، ستاره ای که اگر به آسمان نگاه کنی همیشه کنار ماه قرار دارد و عاقبت نیمه شبی ستاره، ماه را بیدار می‌کند و خبر نزدیک شدن خورشید را به او می‌دهد. ماه به استقبال مهر می‌رود و راز دل می‌گوید و دلبری می‌کند و مهر را از رفتن باز می‌دارد. در چنین زمانی است که خورشید و ماه کار خود را فراموش می‌کنند و عاشقی پیشه می‌کنند و مهر دیر بر می‌آید و این شب، «یلدا» نام می‌گیرد. از آن زمان هر سال مهر و ماه تنها یک شب به دیدار یکدیگر می‌رسند و هر سال را فقط یک شب بلند و سیاه وطولانی است که همانا شب یلداست. »

یلدا در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی حدیث میلاد عشق است که هر سال در «خرم روز» مکرر می‌شود.

در زمان ابوریحان بیرونی به دی ماه، «خور ماه» (خورشید ماه) نیز می‌گفتند که نخستین روز آن خرم روز نام داشت و ماهی بود که آیین‌های بسیاری در آن برگزار می‌شد. از آن جا که خرم روز، نخستین روز دی ماه، بلندترین شب سال را پشت سر دارد پیوند آن با خورشید معنایی ژرف می‌یابد. از پس بلندترین شب سال که یلدا نامیده می‌شود خورشید از نو زاده می‌شود و طبیعت دوباره آهنگ زندگی ساز می‌کند و خرمی‌ جهان را فرا می‌گیرد.

لازم به ذکر است یلدا در سرزمین‌های فلات ایران روسیه و دیگر کشورها با پیشینه ی تاریخی برگزار می‌شود.

 

تاریخچه‏ ی نذر کردن و نذری دادن

دکتر بتسابه مهدوی

 

از مطالعات انسان‏شناختی استنباط می‏شود که نذورات و زیارت اماکن مقدس از دیرپا، بنیادین و کهن‏ترین صور رفتارو تجربه‏های دینی فرهنگ‏ها و جامعه‏ها بوده‏است . انسان کرومانیون که پیشرفته تر از گونه‏های قبلی بوده و از جمجمه‏ی بزرگتری هم برخوردار بود علاوه بر رفتارهای انسان‏های نئاندرتال، شروع به نقاشی کردن روی دیوارهای  غاری که در آن زندگی می‏کرد نمود و نیز روی ابزار خودش خط وشکلی کشید و خیال کرد که این شکل‏ها درشکار و جنگ کمکی به او می‏کند. او شکل حیوان مورد نظر خود، که آرزوی شکارش را داشت بر دیواره‏های غار نقاشی می‏کرد. یکی از دلایلی که برای این عمل انسان‏های نخستین حدس می‏زنند این است که اعتقاد آنان این بود که با این کار در شکار خود موفق خواهند شد. شاید بتوان این عمل را ابتدایی ترین صورت نذر و قربانی کردن در نظر گرفت. اعتقاد به این که سرنوشت انسان در دست خدایان است و انگیزه‏ی خشنودی خدایان و دفع شر و بلایای طبیعی از مهمترین دلایل نذورات و قربانی ها بوده است.

 

همه تجربه‏های دینی به طریقی با زیارت و اعمال زایرانه جمعیت‏های متدین درپیچیده‏اند . به دیگر سخن، دینی را بدون زیارت و اعمال و آداب آن و نذر و نیاز سراغ نداشته و نمی شناسیم . از زمان پیدایش ادیان و معابد و پرستشگاه‏ها و زیارتگاه‏ها در روی زمین ، موضوع نذر و نیاز و زیارت نیز وجود داشته است ، زیرا امور معابد و زیارتگاه‏ها معمولاً از طریق هدایا و نذورات پیروان آن ادیان و معابد و یا از محل درآمد اراضی موقوفه‏ای بوده که وقف یا نذر بر آن معبد یا پرستشگاه یا زیارتگاه می‏شده است و روحانیون مخصوصی تصدی انجام این امور را به عهده داشته‏اند . 

این امر اتفاقی نیست که زنده ، غنی ، معنوی و فعال‏ترین محوطه‏ها و مکان‏ها در گذشته زیارتگاه‏ها بوده‏اند . معماری ، هنر ، ادبیات و آداب زیارت و اهدای نذور را بی ‏غراق می‏توان از گرانمایه‏ترین ذخایر معنوی و میراث جمعیت‏های زایر دانست . ثروتی را که در گذشته زایران از طریق اهدای نذرها برای زیارتگاه‏ها هزینه می‏کرده‏اند با توجه به امکانات محدود مادی و تنگناهای معیشتی ، شگفت‏آور بوده است .  

 

در ایران باستان نیز نذر و وقف ، ریشه‏ای دیرینه دارد و از زمان ورود آریاها به فلات ایران و هندوستان ، نذورات و موقوفات معابد و زیارتگاه‏ها وجود داشته‏است.در کتاب "ریگ ودا"ی هندوها و "اوستا "، از نذر و نیاز صحبت شده است. یکی از سنت‏های پسندیده مردم که پیرو آیین یکتاپرستی دین رزتشت بوده‏اند ، نیکی و نیکوکاری و کمک به همنوع و اهدای نذرها به معابد و اماکن زیارتی بوده‏است . زرتشتیان این عمل نیک را از جمله وظایف ملی و مذهبی آیین خود می دانسته و به آن عمل می‏کردند . دین زرتشت با توجه به نمونه‏هایی که در کتاب مقدس « اوستا » به آنها اشاره شده ، به موضوع نذر و نیاز ، چه برای اهورا مزدا ( خدای یکتا ) و چه برای انجام مراسم مذهبی در آتشکده‏ها و اهدا به آن جا و یا پیشکش نمودن به همنوعان پرداخته شده‏است . هم اکنون نیز هموطنان زرتشتی ما در کرمان و یزد ، نذورات و موقوفاتی دارند که نذر و وقف برگهنبار شده و همه ساله درآمد آنها در محل صرف نیات نذر کننده و واقف می‏شود. 

 

  این نذرها در طول تاریخ  و در میان مذاهب گوناگون اشکال مختلفی داشتند. از قربانی‏های انسانی و حیوانی گرفته تا پختن غذاهای نذری، سفره های نذری و آجیل‏ها ی نذری.

سفره نخود مشکل گشا

دکتر بتسابه مهدوی

در آیین های دختر شاه پریان و بی بی سه شنبه و پیر وهمن روز آیین نخود مشکل گشا هم برگزار می شود اما خود سفره نخود مشکل گشا، شکلی کاملا مخفی دارد و فقط خود صاحب سفره که ممکن است زن یا مرد باشد از مکان و روز آن باخبر است. برای برگزاری، دستمال سبزی روی زمین سنگ چین شده پهن می کنند و سفره را روی آن می گسترند. در سفره آب تازه، سه عدد مغز بادام، سه تکه نان بیات که خود مومنان پخته اند، مشتی نخودچی و کمی کشمش سبز قرار می دهند و کم کم پاک می کنند و قصه گو قصه مشکل گشا را تعریف می کند. حاضران که فقط زن هستند یا فقط مرد، هماهنگ با یکدیگر، می گویند بله! پس از پایان قصه هر یک جداگانه مقداری از نخود مشکل گشا را بر می دارند و در سر گذر بین عابران خیر می کنند.

قصه این سفره بنا بر آن که گوینده آن زن باشد یا مرد، تفاوت می کند زن ها معمولا مختصری از قصه پیر خارکنی را تعریف می کنند که برای سیر کردن شکم دخترش دست به دامن سه سوار سبزپوش و سفیدپوش می شود و بالاخره به دلیل «خیر کردن» نخود مشکل گشا به مراد دل می رسد و زنان دیگر با تایید سخنان او کار را به پایان می برند. اگر صاحب سفره مرد باشد یا مردی باشد که خود به مراد دل رسیده است قصه پیر خارکن را به تفصیل بر زبان می راند و سپس قصه شاه اشتاد ایزد را به اختصار می گوید و پس از آن نخود مشکل گشا را که متبرک شده است خیر می کنند.

«این سفره ها توصیفی است زنده از زندگانی گذشته زنی که امروز زن زرتشتی نام گرفته است. زنی که سفره های مقدس به توصیف شیوه اندیشه او می پردازد در گذشته در واحه هایی کنار آب روان در صحراها و کوه و کمری که ایرانش می خوانیم زندگی می کرد و همیشه در مقام مادر به نگاهبانی از زندگانی مشغول بود. چه در افسانه های مشکل گشا و بی بی سه شنبه و چه در قصه های وهمن امشاسپند و دختر شاه پریان او تمدنی شگفت انگیز آفرید. این قصه ها که در آن نقش تکرار زن _ مادر برجسته است، متعلق به زمانی است که جنگ در حکم یک نهاد اجتماعی هنوز اختراع نشده بود ... .

به هر حال زن زرتشتی این سفره های سپندینه با افسانه هایشان را در کنج نهان خانه دل و دین خود چنان خوب جا سازی کرده است که هم نیاز فرهنگی او را برآورده می کند و هم زندگانی مادی سرشاری برایش به ارمغان می آورد.»

سفره های نذری زرتشتیان

دکتر بتسابه مهدوی

 

سفره دختر شاه پریان

مراسم سفره دختر شاه پریان در اتاقی ویژه این آیین برگزار می شود. سفره ای سفید بر روی زمین می گسترند و سفره ای سبز بر روی آن قرار می دهند. چراغ خاص سفره نیز در میان سفره سبز قرار می گیرد. در چهار گوشه سفره، پوست بادام و پوست گردو که درون آن روغن و فتیله قرار دارد، می گذارند. صاحب سفره زنی روزه دار است که چراغ ها را روشن می کند و خوردنی های خاص برای آن تهیه می کند و بر سر سفره قرار می دهد.

زن آبستن و مرد حق ورود به اتاق را ندارند. کشتن مرغ و خروس سیاه در این آیین ضروری است. اشیا فولادی هم نباید در اتاق باشد. سفره سالانه برگزار می شود و هیچ خانه ای حق ندارد در سال بیش از یک بار آیین را برگزار کند.

در قصه این سفره، مراد دهنده دختر شاه پریان است. در قصه مردان نقشی ندارند یا نقش فرعی دارند و زن چوپانی هست که نیازمند و بی اعتقاد است ولی با برگزاری آیین سفره که آیین شاد و جشن گونه ای است به مراد دل می رسد و پس از ماجراهایی که بر او می رود بر حق بودن دختر شاه پریان بر او ثابت می شود. سپس صاحب سفره زنان دیگر را فرا می خواند تا با برگزاری آیین سفره دختر شاه پریان به مراد دل برسند.

 

سفره پیر وهمن روز

هر ماه در روز وهمن از تقویم زرتشتی، آیین ساده سفره وهمن روز را برگزار می کنند و سالی یک بار و معمولا روز وهمن از ماه بهمن از تقویم قدیم زرتشتی آیین سفره اصلی برگزار می شود ولی این قاعده چندان مهم به شمار نمی آید. آیین قربانی کردن گوسفند در روز اورمزد و خوردن گوشت آن در روز اردیبهشت برگزار می شود. معمولا مکان سفره بر سر چاهی است که بالای آن آلاچیقی برپا کرده اند ولی این ویژگی امروزه رعایت نمی شود. گفته می شود این سفره در گذشته خاص مردان بوده است ولی به دلیلی آیینی امروزه زن ها هم در سفره پیر وهمن روز شرکت می کنند. سفره پیر وهمن روز آیینی مخفی محسوب می شود و مخفی بودن آن امروزه نیز به شکل نمادین رعایت می شود. جز مومنان شناخته شده نباید کسی در روز برگزاری آیین در مکان سفره حضور داشته باشد. سفره این آیین باید از پارچه نخی دست باف در زیر و پارچه ابریشمی سبز مستطیل شکل روی آن باشد.

شخصیت اصلی قصه پیر وهمن روز مردی چوپان است که از طریق او زنش به درگاه پیر وهمن روز می رسد و به او متوسل می شود. زنان و مردان هر دو در این آیین و نیز در قصه آن نقش دارند ولی مومنان به امشاسپند پیر وهمن روز، کاملا ایمان دارند که این آیین در اصل متعلق به مردان است و زن ها امروزه فقط مردان را در برگزاری آیین کمک می کنند.

 

تعبیر خواب سفره

دکتر بتسابه مهدوی

 

سفره در خواب همان است که در بیداری یعنی خوان گسترده ای است که در آن نعمت های بسیار نهاده اند. سفره نعمت است و خیر و برکت. اگر در خواب ببینید که سفره ای بزرگ پیش روی شما گسترده اند یا سرمیزی نشسته اید که انواع غذا ها روی آن هست خواب شما خبر می دهد که به نعمت می رسید ولی حق انتخاب دارید. از سفره هر کس به قدر شکمش غذا می گیرد و می خورد این خواب نیز می گوید به نعمت می رسید ولی به اندازه سهم خودتان حق برگزیدن دارید و باید انتخاب کنید.

 

اگر دیدید سفره ای پر از غذاهای رنگارنگ گسترده اند و شما فقط نان و پنیر و سبزی گرفتید سهم شما از نعمت ها اندک است یعنی به جائی می رسید که امکان این است که خیلی زیاد متمتع و متنفع می شوید اما نصیب و سهم کمی می برید. اگر در خواب دیدید سفره ای محقر و کوچک پیش روی شماست نعمت مختصری حاصل می کنید. چنانچه ببینید که بر سفره ای نشسته اند و دیگران نیز هستند و می خورند و می ریزند خواب شما خبر می دهد شما ناظر اتلاف پول و سرمایه ای خواهید شد و کسانی هستند که به نا حق چیزهائی را تصاحب می کنند.

 

اگر آن ها را در خواب بشناسید در بیداری بیگانه هستند و اگر نشناسید در بیداری آشنایان شما این تجاوز را انجام می دهند. اگر در خواب سفره ای چرک و کثیف ببینید که بر آن غذاهای نیکو نهاده اند از راه غیر صحیح سود می برید و چنانچه سفره تمیز و درخشنده باشد و غذائی کثیف بر آن نهاده باشند تعبیر خلاف آن است.چنانچه سفره را بتکانید مالی را هدر می دهید اگر چه چیزی در آن سفره نباشد. برخی از معبران قدیمی نوشته اند تکاندن سفره بذل و کرم است. سفره گستردن برای دیگران سودرسانی است و اگر کسی پیش روی شما سفره گسترد، به اندازه وسعت سفره به شما سود می رساند و همین تعبیر را دارد اگر کسی سفره را از پیش روی شما جمع کند یعنی او مانع سود بردن شما می شود. رنگ سفره باید سفید باشد و چنانچه رنگ های غیر طبیعی داشته باشد نیکو نیست.

 

محمدبن سیرین گوید: اگر کسی بیند سفره نو داشت، دلیل است مال و نعمت یابد و کنیزکی صاحب جمال بخرد. اگر آن سفره چرکین بود، دلیل که آن کنیز زشت بود. اگر بیند سفره پرنان و نعمت داشت، دلیل است از کنیزک منفعت یابد. ابراهیم کرمانی گوید: دیدن سفره درخواب ، دلیل بر سفری بود با منفعت و هر چند سفره در خواب نیکوتر و بزرگتر بیند، دلیل که منفعت آن بیشتر بود. اگر کوچک و تهی بیند، دلیل است که منفعت آن کمتر باشدحضرت امام جعفر صادق فرماید: دیدن سفر درخواب بر چهار وجه است. اول: کنیز. دوم: خدمتکار. سوم: سفر. چهارم: کسب و معیشت.

 

غذا به طور کلی نعمت و روزی است و خیر و خوبی ولی اگر غذائی که پیش روی داشته باشید بد رنگ و متعفن و بد بو باشد در شما کراهت پدید آورد تعبیر غذای سالم را ندارد و بیماری و رنجوری تعبیر می شود.

 

اگر از آن غذا بخورید شور باشد گرفتار ندامت یا خشم می شوید و اگر ترش باشد غم می آوردچنانچه تلخ باشد تلخ کامی و شکست است .

 

اگر غذائی که می خورید دارچین و فلفل داشته باشد همین تعبیر را دارد یعنی گرفتار تلخ کامی می شوید و چنانچه زردی زعفران و زردچوبه را تشخیص دهید غمگین می شوید.

 

به کار گرفتن زعفران و زرد چوبه اگر ندانید و به شما نگویند و زردی آن را نبینید مهم نیست و تعبیر بد ندارد. محل صرف غذا هم اثر می گذارد.

 

برای غذا تعابیر گفته شده قطعی است اما اگر در خواب دیدید که در بیابان سفره گسترده اید و غذا می خورید و از آن غذا خوشتان می آید در سفر مالی به دست می آورید.

 

اگر محل صرف غذا در خانه یک دوست باشد در شهر یا محلی مشابه به پول می رسید که تامین دارید و احساس آرامش می کنید که این را البته خود بیننده بهتر می تواند تشخیص دهد.

 

اگر دیدید که در آشپزخانه غذا صرف می کنید به وسیله همسرتان پولی به دست می آورید. روی هم رفته دیدن غذا در خواب خوب است به شرطی که سالم و ماکول باشد.

ام‌ّ البنین‌

دکتر بتسابه مهدوی

 

حضرت‌ فاطمه ام‌البنین‌ - که‌ نزد عامه مردم‌ ایران ‌ به‌ مادر حضرت‌ عباس‌ شناخته‌ شده‌، و به‌ «ام‌ البنی‌» معروف‌ است‌ - در میان‌ زنان‌ مسلمان ‌ شیعه ‌ پایگاه‌ قدسی‌ و منزلت‌ والایی‌ دارد.

زنان‌ ایرانی‌ برای‌ این‌ بانوی‌ بزرگوار ارزش‌ نمادی‌ ویژه‌ای‌ قائلند و برای‌ برآورده‌ شدن‌ آرزوها و حاجت‌ها و سامان‌ گرفتن‌ کارها و بالا بردن‌ نیروی‌ شکیبایی‌ خود در تحمل‌ مصایب‌ و رنجها به‌ او توسل ‌ می‌جویند.

 

توسل‌جویی‌

قرنهاست‌ که‌ زنان‌ شیعه‌ برای‌ دور کردن‌ بلا و نقمتی‌ و دست‌ یافتن‌ به‌ خواسته‌ و نعمتی‌ به‌ این‌ خاتون‌ بزرگوار توسل‌ می‌جویند و از او طلب ‌ یاری‌ و مرادخواهی‌ می‌کنند. توسل‌ به‌ ام‌البنین‌ معمولاً از طریق‌ نذر و دادن‌ نذری‌هایی‌ مانند انداختن‌ سفره نذری‌، پختن‌ آش ‌ و حلوای‌ نذری‌، و خیر کردن‌ خرما در راه‌ خدا و به‌ نام‌ او صورت‌ می‌پذیرد. مردم‌ با برگذاری‌ اینگونه‌ مراسم‌ و شعائر دینی‌ معتقدند که‌ می‌توانند ارواح‌ مقدسان‌ را به‌ یاری‌ بطلبند و با کمک‌ آنها تنگی‌ها و مصایب‌ زندگی‌ را از میان‌ بردارند.

این‌ مراسم‌ و شعائر یک‌ واقعیت‌ اجتماعی‌ است‌ و بخشی‌ از حیات ‌ دینی‌ و زندگی‌ معنوی‌ مردم‌ مسلمان ‌ در جامعه‌های‌ سنتی‌ را شکل‌ می‌دهد و کارکردی‌ روانی‌ - اجتماعی‌ در انسجام‌ نظام‌ زندگی‌ و پاسخ‌ گویی‌ به‌ خواست‌ها و انتظارات‌ عاطفی‌ برگذار کنندگان‌ مراسم‌ دارد.

 

مهمات در اهدای‌ نذری‌

در اهدای‌ نذری‌ به‌ ام‌ البنین‌، یا هر شخصیت‌ مقدس‌ دیگر، عقیده‌ و عمل‌ِ صاحب‌ نذر، و اسباب‌ و مواد نذری‌ نقشی‌ مهم‌ و اساسی‌ میان‌ نذر دهنده‌ و نذر گیرنده‌ دارد.

وضع‌ و حالت‌ احساسی‌ و معنوی‌ و قصد و نیت ‌ خالص‌ و پاک‌ نذر دهنده‌، پاکیزه‌ و حلال ‌ بودن‌ اسباب‌ و خوراکی‌های‌ نذری‌، ادعیه‌ و اوراد مخصوص‌ آیین‌های‌ نذری‌ و توسل، و کامل‌ و دقیق‌ انجام‌ دادن‌ اعمال‌ مربوط به‌ مراسم‌ و شعایر نذر و نیاز، صاحبان‌ نذر را در نزدیکی‌ به‌ مقدسان‌ و رسیدن‌ به‌ آرمان‌ها و آرزوهایشان‌ کمک‌ می‌کند.

 

سفره ام‌ البنین‌

این‌ سفره‌ در میان‌ مردم‌ برخی‌ از شهرها و آبادیهای‌ ایران‌ به‌ «سفره مادر حضرت‌ ابوالفضل‌» یا «سفره مادر حضرت‌ عباس‌ » نیز شهرت‌ دارد.

سفره‌ای‌ به‌ نام‌ « بی‌ بی‌ سه‌شنبه ‌» را نیز در جاهایی‌، مانند خراسان‌ به‌ حضرت‌ فاطمه ام‌البنین‌، و در جاهایی‌ دیگر مانند شاهرود به‌ حضرت‌ فاطمه زهرا - علیه‌السلام- نسبت‌ داده‌اند و به‌ نام‌ آن‌ دو بی‌بی‌ «سفره ام‌البنی‌» و «سفره حضرت‌ فاطمه ‌» نامیده‌اند.

 

بی‌بی‌ سه‌ شنبه‌

در پندار عامه‌، بی‌بی‌ سه‌شنبه‌ زنی‌ نیکوکار بوده‌ که‌ در روز سه‌شنبه‌ زاده‌ شده‌، و سه‌شنبه‌ ازدواج ‌ کرده‌، و سه‌شنبه‌ نیز مرده‌ است‌.

شاید منسوب‌ کردن‌ سفره‌های‌ حضرت‌ فاطمه زهرا و فاطمه ام‌ البنین‌ به‌ بی‌بی‌ سه‌شنبه‌، به‌ این‌ سبب‌ بوده‌ است‌ که‌ در گذشته‌ سفره‌های‌ نذری‌ این‌ دو خاتون‌ را در روز سه‌شنبه‌ می‌انداخته‌اند.

هنوز هم‌ در بعضی‌ از مناطق‌ ایران ‌، آش‌ ام‌ البنین‌ را در روز سه‌شنبه‌ می‌پزند و سفره‌اش‌ را هم‌ در این‌ روز می‌اندازند. [۱۰۴]

ام‌ البنین‌، این‌ مادر مقدس‌ مثالی‌ نیز در آیین‌ اهدای‌ نذری‌ با حضور خود همچون‌ یک‌ میانجی‌ نمادی‌ میان‌ آدمیزادگان‌ و پروردگار عمل‌ می‌کند و زمینه نزدیکی‌ نذر دهندگان‌ را با خداوند برای‌ برآورده‌ شدن‌ حاجاتشان‌ و رهایی‌ آنان‌ از تنگی‌ و سختی‌ معیشت ، فراهم‌ می‌نماید.

 

اسباب‌ و خوراکی‌های‌

اسباب‌ و خوراکی‌های‌ سفره ام‌ البنین‌، ساده‌تر و کمتر از سفره حضرت‌ ابوالفضل‌ است‌.

قرآن‌، شمع‌، آینه‌، جانماز، مهر، تسبیح‌ و کتاب‌ دعا از اسباب‌ مخصوص‌ سفره‌؛ کاچی‌، نان‌، پنیر، سبزی‌، ماست‌ و آجیل‌ مشکل‌گشا و خرما از خوراکی‌های‌ نذری‌ سفره‌ است‌.

آش و حلوا و پلو و چند گونه‌ خوراکی‌ و میوه دیگر نیز از خوراکی‌های‌ دیگر سفره ام‌البنین‌ است‌ که‌ برخی‌ از آن‌ها جنبه نذری‌، و برخی‌ دیگر جنبه تشریفاتی‌ دارد. صاحبان‌ نذر، بنابر نیت‌هایی‌ که‌ می‌کنند، سفره‌های‌ نذری‌ خود را پیش‌ یا پس‌ از بر آورده‌ شدن‌ حاجاتشان‌ می‌اندازند و اهدا می‌کنند. خوراکی‌های‌ نذری‌ را صاحب‌ سفره، خود به‌ تنهایی‌ یا با مشارکت‌ زنان‌ حاجتمند و نذردار دیگر فراهم‌ می‌کند. مشارکت‌ مردم‌ در انداختن‌ سفره ام‌ البنین‌ به‌ اینگونه‌ است‌ که‌ هر کس‌ هر نوع‌ خوراکی‌ را که‌ نذر کرده‌ است‌، تهیه‌ می‌کند و به‌ صاحب‌ سفره‌ می‌دهد که‌ در سفره‌اش‌ بگذارد.

حلال‌ بودن‌ خوراکی‌های‌

حلال‌ بودن‌ اسباب‌ و خوراکی‌های‌ سفره‌ و پولی‌ که‌ این‌ اسباب‌ و خوراکی‌ها با آن‌ فراهم‌ می‌شود، همچنین‌ پاکیزگی‌ و مطهر بودن‌ زنان‌ شرکت‌ کننده‌ در پای‌ سفره نذری‌ از شرایط بنیادی‌ در آیین‌ سفره‌های‌ نذری‌ است‌.

برخی‌ نیز برای‌ فراهم‌ کردن‌ مواد خوراکی‌های‌ نذری‌ سفره‌، دوشیزگان‌ نابالغی‌ را که‌ فاطمه‌ نامیده‌ می‌شوند و در پندار عامه‌ پاک‌ و معصوم ‌ انگاشته‌ می‌شوند، برمی‌گزینند.

                                                                             

آداب‌ سفره‌ اندازی‌

انداختن‌ سفره‌ام‌ البنین‌ معمولاً زمان‌ معین‌ و مشخصی‌ ندارد و آن‌ را در هر روز از سال‌ و در هر موقع‌ از روز می‌توان‌ انداخت‌. در بعضی‌ جاها، از جمله‌ خراسان ‌، این‌ سفره‌ را در روز سه‌شنبه‌ می‌اندازند. سفره ام‌ البنین‌ را که‌ یک‌ سفره پارچه‌ای‌ سفید است‌، در میان‌ اتاقی‌ در خانه‌ می‌گسترند و اسباب‌ و خوراکی‌ها را روی‌ آن‌ می‌چینند. از آداب‌ سفره نماز و دعاست‌. نماز سفره‌، دو رکعت نماز حاجت‌ است‌ که‌ آن‌ را صاحب‌ سفره‌ و زنانی‌ که‌ حاجت‌ و نیازی‌ دارند، روی‌ سجاده ‌ و در پای‌ سفره‌ می‌خوانند. زنان‌ به‌ هنگام‌ نیت ‌ کردن‌، حضرت‌ فاطمه ام‌البنین‌ را به‌ دست‌های‌ بریده فرزندش‌ ابوالفضل‌ قسم ‌ می‌دهند که‌ حاجتشان‌ را برآورده‌ کند. در برخی‌ از مناطق‌ ایران‌، پیش‌ از خواندن‌ نماز ام‌البنین‌، دو رکعت‌ نماز هم‌ به‌ نام‌ حضرت‌ ابوالفضل‌، باب‌ الحوائج ‌، می‌خوانند و حاجت خواهی‌ می‌کنند. پس‌ از پایان‌ نماز، دعای‌ توسل‌ می‌خوانند.

آنگاه‌ صد بار به‌ شمار دانه‌های‌ تسبیح ‌ این‌ اوراد را که‌ مخصوص‌ سفره ابوالفضل‌ است‌، می‌خوانند:

ای‌ ماه‌ بنی‌هاشم‌، خورشید لقا عباس‌ —- ای‌ نور دل‌ حیدر، شمع‌ شهدا عباس‌

از رنج‌ و غم‌ و محنت‌، ما رو به‌ تو آوردیم‌ —- دست‌ من‌ محزون‌ گیر، از بهر خدا عباس‌

دعا و اوراد سفره‌ را معمولاً ملاّ یا روضه‌خوان‌ زن‌ که‌ او را در خراسان‌ «آتو» و در تهران ‌ «خانم‌ درسی‌» می‌گویند، می‌خواند و بانوان‌ پای‌ سفره‌ پس‌ از او تکرار می‌کنند. سرانجام‌، حاضران‌ در مجلس‌ خوردن‌ خوراکی‌های‌ سفره ‌ را آغاز می‌کنند.

 

اختصاص‌ به‌ بانوان‌

سفره ام‌ البنین‌ اختصاص‌ به‌ بانوان‌ دارد و مردان‌ نباید در مراسم‌ سفره‌اندازی‌ شرکت‌ کنند. خوردن‌ بعضی‌ از خوراکی‌های‌ نذری‌ این‌ سفره‌، مانند کاچی، حلوا، خرما و آش برای‌ مردان‌ و پسر بچه‌ها ممنوع‌ است‌. خراسانی‌ها خوردن‌ آش‌ ام‌ البنین‌ را برای‌ مردان‌ ناشایست‌ می‌دانند و می‌گویند که‌ اگر مردی‌ از این‌ آش‌ بخورد، به‌ زندان ‌ می‌افتد. زنان‌ باردار را نیز از خوردن‌ این‌ آش‌ باز می‌دارند تا اگر طفل‌ در شکم‌ آنان‌ پسر باشد، در بزرگی‌ به‌ زندان‌ نیفتد.

 

آش‌ و حلوای‌ نذری‌

از نذری‌های‌ دیگری‌ که‌ به‌ نام‌ فاطمه ام‌ البنین‌ می‌دهند، آش‌ و حلواست‌. این‌ آش‌ و حلوا در بیش‌تر جاها و در میان‌ مردم‌ به‌ نام‌ آش‌ مادر ابوالفضل‌ و حلوای‌ ام‌ البنین‌، و در خراسان‌ به‌ نام‌ آش‌ اُماج‌ کماج‌  معروف‌ است‌.

 

فراهم‌ کردن‌ مواد آش‌

فراهم‌ کردن‌ مواد آش‌ و طرز پختن‌ آن‌ آداب‌ خاصی‌ دارد. معمولاً آرد آش‌، یا پول ‌ خرید آرد را زنان‌ در شب‌ سه‌شنبه‌ با گدایی ‌ از ۷ خانه ‌ که‌ در آن‌ زنی‌ به‌ نام‌ فاطمه‌ باشد، به‌ دست‌ می‌آورند. بُنشَن‌ و مواد آش‌ را هم‌ از دکانهای‌ سرگذر و محله‌ می‌خرند. آرد را در سینی‌ یا بشقابی‌ می‌ریزند و در همان‌ شب‌ سه‌شنبه‌ همراه‌ با شمع ‌یا چراغی‌ افروخته‌ در اتاقی‌ روی‌ سفره نذری‌ می‌گذارند و در اتاق‌ را می‌بندند. سپیده‌ دم‌ روز سه‌شنبه‌ در اتاق‌ را می‌گشایند و آرد را که‌ می‌پندارند ام‌ البنین‌ تبرک ‌کرده‌، بر می‌دارند و خمیر می‌کنند و از آن‌ اُماج‌ (دانه‌هایی‌ گرد به‌ شکل‌ و اندازه ماش‌) و یا رشته‌ درست‌ می‌کنند و در آش‌ نذری‌ می‌ریزند. کسانی‌ که‌ حلوا یا کاچی‌ نذر کرده‌اند، آرد را با آب و روغن و زعفران ‌و شکر یا عسل ‌ می‌آمیزند و حلوا و کاچی‌ می‌پزند. خراسانی‌ها با مقداری‌ از این‌ آرد چند قرص‌ نان ‌ هم‌ به‌ نام‌ کماج‌ روی‌ ساج می‌پزند. آش‌ و حلوای‌ نذری‌ را کاسه‌ کاسه‌ و بشقاب‌ بشقاب‌ میان‌ خویشان‌ و همسایگان‌ پخش‌ می‌کنند، یا در سفره نذری‌ ام‌ البنین‌ که‌ خود یا دیگران‌ انداخته‌اند، می‌گذارند.

 

روضه خوانی

در خراسان‌ آش‌ اُماج‌ کماج‌ را با چند شمع ‌ روی‌ سفره ‌ می‌چینند. وقتی‌ همه‌ زنان‌ پای‌ سفره‌ نشستند، آتو روضه ‌می‌خواند و ۷ آیه ‌از آیه‌های‌ سوره یس‌ را که‌ مخصوص‌ سفره ام‌ البنین‌ است‌، قرائت ‌می‌کند. زنان‌ پس‌ از خواندن‌ هر آیه‌، یک‌ صدا می‌گویند: السلام‌ علیک‌ یا امیرالمؤمنین‌. دختر نابالغی‌ به‌ نام‌ فاطمه‌ نیز که‌ پای‌ سفره‌ و رو به‌ قبله‌ نشسته‌ است‌، پس‌ از هر آیه‌ مقداری‌ آش‌ را با قاشقی‌ که‌ در دست‌ دارد، از کاسه‌اش‌ بر می‌دارد و در بشقابی‌ می‌ریزد و در آخر آش‌ را در کاسه‌ برمی‌گرداند. پس‌ از پایان‌ خواندن‌ دعا و اوراد، آش‌ را در بشقاب‌هایی‌ می‌ریزند و میان‌ زنان‌ مجلس‌ پخش‌ می‌کنند.

 

نذر دهندگان‌ معتقدند که‌ اگر نذرشان‌ در پیشگاه‌ حق‌ پذیرفته‌ گردد، حضرت‌ ام‌ البنین‌ شب‌ هنگام‌ با حضور روحانی‌ خود در پای‌ سفره گسترده‌ در اتاق‌ در بسته‌، آرد مخصوص‌ آش‌ یا حلوا یا کاچی‌ نذری‌ آنها را تبرک ‌ می‌کند. نشانه حضور نمادین‌ بی‌ بی‌ ام‌ البنین‌، و تبرک‌ آرد را اثری‌ می‌پندارند که‌ بر روی‌ آرد افتاده‌ است‌. این‌ اثر را نقشی‌ رمزی‌ و نمادین‌ از پنجه‌ یا مهر یا تسبیح ‌ ام‌ البنین‌ می‌انگارند و آن‌ را علامت‌ قبول‌ نذر و برآورده‌ شدن‌ حاجاتشان‌ می‌پندارند.

 

سفره‌های‌ نذری‌ زرتشتیان‌

نظیر چنین‌ پنداشتی‌ از قدیم‌ در میان‌ جامعه زرتشتی ایران ‌ نیز رواج‌ داشته‌ است‌. زرتشتیان‌ معتقدند که‌ نذر و حاجتشان‌ هنگامی‌ پذیرفته‌ و برآورده‌ می‌شود که‌ دختر شاه‌ پریان‌ بیاید و از خوراکی‌های‌ سفره نذریشان‌ بخورد. زرتشتیان‌ سفره‌های‌ نذری‌ خود را در سفره‌خانه‌های‌ خانه‌شان‌ می‌اندازند و یک‌ شب‌ درِ سفره‌خانه‌ را می‌بندند تا دختر شاه‌ پریان‌ بر سر سفره‌ بیاید. نشانه حضور دختر شاه‌ پریان‌ و پذیرش‌ نذریشان‌ از پدید آمدن‌ علامتی‌ روی‌ تخم‌ مرغی‌ که‌ در پنبه ‌ گذارده‌ شده‌ است‌ و رویش‌ آویشن ‌ پاشیده‌اند، آشکار می‌گردد.

 

سفره های مذهبی

دکتربتسابه مهدوی

                                                                                 سفره های مذهبی

                                                                                          

حکایت دل، حکایت منطق و عقل نیست، حکایت ماده و خلق نیست، با دل می‌توان سفر کرد، می‌توان به عرش و فرش رفت.

با دل می‌توان تلالؤ خورشید را در شب هنگام دید، می‌توان بامدادهای آن نقطه کور هدف را رنگین و نادیده‌ها را ظاهر کرد، حکایت دل حکایت آوارگی خلقیات است، می‌توان بر ابرهای آسمان باورها، قدم گذاشت.

وقتی که عقل کار به جایی ندارد، وقتی خلق به کارت نمی‌آید، وقتی روی دنیای مادی، از تو برگردان است، چه کسی تو را می‌جوید...

اینجاست که حکایت دل به میان می‌آید دلی که همیشه با تو هست دلی که می‌توان با او دیدگان را روشنایی بخشید.

 

حکایت سفره‌های مذهبی حکایت دل است حکایت رنگ و بوی امید و رحمت، حکایت باورهای واحد مطلق، احد و واحدی که دل، بر او گرهی محکم بسته است، حکایت سفره، حکایت بخشش دل است، بخشش در راه رضای او، و او امید است، امیدبر گشایش تمام قفل‌ها.

 

آش قل هو الله

رسم بر این است که از روز اول ماه مبارک رمضان جمعی از زنان محل در مسجد یا در خانه شروع به خواندن قرآن می‌کنند و روزانه مجموع آنها یک جزء از قرآن را می‌خوانند. به همین ترتیب کار ادامه می‌یابد تا روز آخر که جزء سی ام قرآن خوانده می‌شود. این جزء اختصاصاً به صورت سوره توسط هر نفر خوانده می‌شود. حتی افراد بیسواد هم حق دارند بخوانند و طبعاً فردی که در کنار آنهاست برایشان می‌خواند. همه در انتظار آن هستند تا سوره‌ی قول هوالله به نام آنها درآید. آنان این شانس را بسیار خوش یمن دانسته و کسی که قول هوالله به نام او درآید درواقع شانس و اقبال او بلند خواهد بود. به همین دلیل باید بعد از ماه رمضان در اولین فرصت سفره‌ای برای آن جمع انداخته در آن آش و شیرینی بگذارد. جمع افراد سر آن سفره جمع شده و ضمن خوردن از آن آش، برای صاحب قول هوالله دعای خیر برای سفر یا ازدواج دختر خوانند. و پسر می‌خوانند.

 

سفره امام حسن (ع)

این سفره به اسم مبارک امام حسن مجتبی (ع) که در عرف مردم به کریم و بخشنده معروف است، می‌باشد. کسی که حاجت خاصی دارد نذر می‌کند که این سفره را بیندازد. بسته به نذر ممکن اسست قبل از گرفتن حاجت باشد یا بعد از آن. سفر انداخته شده و از همسایگان و آشنایان دعوت می‌شود. همان‌طور که سفره پهن است یک روحانی برای خواندن روضه امام حسن (ع) دعوت می‌شود. پس از آن که روضه ‌خوانده شده همه سر سفره نشسته از آنچه در آن است می‌خورند. سفره امام حسن بسیار غریبانه چیده می‌شود. شگفت اینکه مردم بر این اعتقادند که هر چه در سفره گذاشته می‌شود از خود سفره گرفته تا ظروف و خوراکی‌ها باید به رنگ سبز باشد. مثلاً سبزی، خیار، کوکو و غیره آنها می‌باشد. در سر این سفره غریبانه هیچ گونه پختنی گذاشته نمی‌شود.

 

حجله حضرت قاسم (ع)

وسایل حجله حضرت قاسم از نوعی پارچه تور و سبز با چراغ‌های سبز و شمع و غیره است که تنها برخی از افراد در اختیار دارند. این وسایل به گونه‌ای چیده می‌شود که مثل حجله دامادی است و افرادی که آن را در اختیار دارند به دیگران هم قرض داده و یا بابت آن پولی می‌گیرند که باز آن را هزینه همه وسایل می‌کنند. این حجله داخل یک اتاق نصب شده و در داخل آن حنا، نقل، و شکلات و غیره گذاشته می‌شود. چینش حجله به گونه‌ای است که می‌توان داخل آن شد. زنان داخل آنجا شده دو رکعت نماز حاجت می‌خوانند و بر این باورند که حاجت آنها برآورده می‌شود. در کنار این حجله مراسم روضه‌خوانی برپا می‌شود. غذا دادن جزو برنامه رسمی نیست اما بسته به اوقات خاص ممکن است سفره‌ای هم پهن شود. طبعاً روضه هم معمولاً روضه حضرت قاسم یا روضه حضرت علی اکبر است. طی این مراسم در اطراف حجله شادی هم می‌شود و زنانی هستند که بارها به دور آن چرخند.

 

ختم امام جواد (ع)

این مراسم معمولاً عصر چهارشنبه که باور این است که روز یاد شده متعلق به امام جواد (ع) است برگزار می‌شود. زنان معمولاً در خانه‌ای دعوت شده و شروع به خواندن دعای توسل می‌کنند. وقتی به امام جواد (ع) رسیدند 114 یا 140 بار می‌گویند یا جوادالائمه ادرکنی. ختم این ذکر که تمام شد، بقیه دعای توسل خوانده می‌شود. بعد از آن ذکر مصیبت حضرت جواد الائمه خوانده شده و مردم حاجات و دعاهای خود را بر زبان می‌آورند. معمولاً بعد از ختم مراسم پذیرایی مختصری بسته به نظر صاحب خانه از میهمانان به عمل می‌آید ختم امام جواد (ع) در برخی از محلات قم چندان معمول شده که هر هفته به نوبت در خانه‌های مختلف محله برگزار می‌شود و تقریباً بی‌وقفه ادامه دارد.

 

سفره ختم انعام

قدیم الایام ختم سوره انعام در جلسات معمول بوده و در بین آیات معین، دعاهایی نیز خوانده می‌شد. یکی از معجزات بزرگ وجاویدان پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (صلی الله علیه وآله) قرآن مجید است. این کتاب آسمانی دارای کلمات و جملاتی است که هیچ بشری تا به حال نتوانسته مانند آن بیاورد در واقع محور زندگی فردی واجتماعی همه انسان‌ها قرآن شریف است بر این اساس گروهی از حاجت‌مندان به نیت اجابت و نزدیکی جلسه ختم انعام برگزار می‌کنند و به رسم ثواب و پذیرایی سفره‌هایی می‌گشایند البته به نوع سلیقه سفره و خوراکی‌های آن متفاوتند.

 

سفره نذر عقیقه

عقیقه عبارت است از ذبح گوسفند هنگام ولادت برای اطعام نکاتی که در این مورد باید توجه کرد اینست که: الف) عقیقه برای فرزند مستحب موکد است بلکه برخی علما آنرا واجب دانسته‌اند ب) مستحب است برای پسر گوسفند نر عقیقه شود و برای دختر گوسفند ماده ج) زمان عقیقه کردن روز هفتم ولادت است و اگر در آن تأخیر بیفتد استجابت آن ساقط نمی‌شود بلکه پدر و مادر اگر برای فرزند عقیقه نکردند مستحب است شخص پس از بلوغ برای خود عقیقه کند د) مستحب است که گوشت عقیقه را میان مؤمنان تقسیم کنند و از آنان بخواهند برای نوزاد دعا کنند ولی بهتر است عقیقه را بپزند و حداقل ده نفر از اهل ایمان را دعوت کنند تا از آن بخورند و برای نوزاد دعا کنند مستحب است در تقسیم کردن گوشت عقیقه، استخوان‌های آن را نشکنند و پا و ران بلکه یک چهارم آن را برای آنان بفرستند و برای پدر ومادر نوزاد مکروه است از عقیقه نوزادشان بخورند واین کراهت برای مادر نوزاد بیشتر است، دعا کردن هنگام ذبح عقیقه مستحب است دعاهایی که در این باره از اهل موارد داده شده بسیار است (وسایل‌الشیعه فج 20 ص 428 تحریرالوسیله)

 

سفره‌های روضه‌خوانی

این سلسله عزاداری و وعظ که اساس تعزیه یعنی درام مذهبی به شمار می‌رود، روضه‌خوانی از 3 تا 20 روز طول می‌کشد، در خانه شخصی یا در ابنیه دینی (مسجد، تکیه، حیاط امامزاده) انجام می‌گیرد (این روضه‌خوانی نه تنها در ده محرم بلکه در ماه صفر، روز شهادت حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، حضرت رضا (ع) و گاهی پنج‌شنبه‌ها و... دایر است). بعضی از این مجالس روضه‌خوانی مخصوص زنان است و برخی مخصوص مردان و بعضی‌ها مختلط است.

 

در مجالس روضه‌خوانی زنانه، زن‌ها چای، قهوه، عدس بو داده، برنجی که با کره سرخ شده و بر روی آن شکر پاشیده‌اند و بالاخره با قاووت (آرد نخود، پسته و بادام و فندق کوبیده مخلوط با شکر) بر سر سفره گذاشته و پذیرایی می‌کنند. اشخاص ناشناس که به این مجالس روضه می‌آیند و صاحب خانه را نمی‌شناسند در گوشه‌ای می‌نشینند. خوردنی‌هایی که ذکر شد در فواصل روضه‌خوانی بر سفره نهاده می‌شود.

 

سفره حضرت ابوالفضل (ع)

این سفره هم با نذر شروع می‌شود و ممکن است پیش از برآورده شدن حاجت یا بعد از آن باشد. سفره حضرت ابوالفضل (ع) به عکس سفره امام حسن (ع) بسیار مجلل و باشکوه می‌باشد و بسته به توان شخص از انواع خوراکی‌ها و آجیل‌ها و میوه جات در آن گذاشته می‌شود. عدس پلو، آش، حلوا، شله زرد، شیرینی و میوه از جمله چیزهایی است که سر این سفره گذاشته می‌شود. وقتی سفره چیده شد و همسایگان و آشنایان جمع شدند روضه‌خوان روضه حضرت ابوالفضل (ع) را می‌خواند و بعد از آن جماعت شروع به خوردن می‌کنند. در پایان هم اگر چیزی در سفره ماند برخی از افراد برای تبرک آن را به خانه‌شان می‌برند تا سایر افراد خانواده هم از آن استفاده کنند.

 

این سفره برای برآمدن هرگونه حاجتی از قبیل شفای بیمار و سلامت مسافر، پیداشدن مال و... مفید است.

مراسم اجرای این نذر و انداختن سفره آن به این طریق انجام می‌شود که صاحب نذر روزی را معین کرده از زنان آشنا دعوت می‌کند که به منزل او بیایند مقارن عصر همان روز سفره پاک سفید در وسط اتاق پهن کرده چند کاسه آش رشته و چند بشقاب شله زرد و کاچی و حلوا و نان و پنیر و سبزی و مقداری میوه از قبیل خربزه، هندوانه، سیب، گلابی و انار و انگور و مقداری آجیل، دوازده زنگ، با یک بشقاب عدس پلو و دو بشقاب آرد داخل سفره می‌چینند چند دانه شمع هم روشن کرده بعد یک خانم روضه‌خوان بالای منبر رفته و روضه ابوالفضل را که شرح غم انگیز حضرت ابوالفضل (ع) در روز عاشورا است را با صدای بلند می‌خواند.

 

پس از ختم روضه هریک از زنان مجلس شمعی را از میان سفره برداشته به نیت برآمدن حاجت خود آنرا روشن می‌کند و در بشقاب آرد قرار می‌دهدو از حضرت ابوالفضل (ع) درخواست می‌کند که حاجت او نیز برآورده گردد.

 

سپس شربت و آش و عدس پلو و خوردنی‌ها بین حاضران تقسیم و پس از رفتن مهمان‌ها صاحب خانه آرد زیر شمع‌ها را برداشته الک می‌کند و سایر خوردنی‌ها را که باقی مانده بین فقرا تقسیم می‌کند و پس مانده آرد و سفره را در آب روان سرمی‌دهند.

 

سفره حضرت رقیه خاتون

سفره حضرت رقیه به عقیده عوام برای نذر و حاجتی از قبیل بیماری و صحت مسافر، خانه خریدن و زیارت رفتن مؤثر می‌باشد. این سفره معمولاً در اماکن متبرکه انداخته می‌شود صاحب نذر می‌تواند سفره را در خانه شخصی خود نیز بیندازد مشروط بر آنکه خانه او بسیار پاک و طاهر باشد.

سفره حضرت رقیه در سه نوبت و هر نوبت یکی از شب‌های جمعه می‌اندازند. بعضی معتقدند که این سفره را در شب دوشنبه نیز می‌توان انداخت. آیین گستردن سفره حضرت رقیه و انجام مراسم آن از سفره حضرت ابوالفضل (ع) و سفره بی‌بی حور و بی‌بی نور ساده‌تر است.

 

اگر کسی که مراد یا حاجتی داشته باشد به نیت برآمدن حاجت خویش شب جمعه مقارن غروب آفتاب یک عدد نان و دو عدد شمع و کمی کاه و پنج سیر خرمای تازه یا خشک از کسبه سر گذر می‌خرد و به خانه می‌برد وقتی به خانه رسید وضو می‌گیرد و با خلوص نیت هسته‌های خرما را بیرون می‌آورد و به آب روان سر می‌دهد. بعد سفره سفید و تمیزی از خانه برداشته با خرما و نان و کاه و شمع‌ها و یک عدد بشقاب به مسجد می‌برد و در آنجا سفره قرار می‌دهد. آنگاه نان را به هشت قسمت تقسیم می‌کند و در سفره می‌چیند و روی هر تکه نان مقداری خرما می‌گذارد. سپس کاه را در بشقاب می‌گذارد و دو رکعت نماز حاجت می‌خواند. پس از ختم نماز از روضه‌خوانی دعوت می‌کند که در کنار سفره بنشیند و رضه حضرت رقیه (س) را که عبارت از شرح مصیبت آن خاتون مقدس در ویرانه شام و قساوت و بی‌رحمی یزید بن معاویه است بخواند، بعد از اتمام روضه‌خوانی و شمع‌ها سوخت صاحب نذر با چشم گریان کاه‌های توی بشقاب را برمی‌دارد و بر سر و روی خود می‌پاشد و نان و خرما را هم بین کسانی که دور سفره جمع شده و به روضه گوش فراداده‌اند تقسیم می‌کند و می‌گوید (یا حضرت رقیه مراد مرا بده) مردمی که نان و خرما گرفته‌اند با وی همداستان شده حضرت رقیه (ع) را به روح پدر و جد بزرگوارش سوگند می‌دهند که هرچه زودتر حاجت صاحب نذر را برآورد و او را به مراد خود برساند.

 

پس از انجام مراسم صاحب نذر سفره را جمع می‌کند و به خانه بازمی‌گردد و شب جمعه بعد چهار عدد شمع و دو عدد نان و ده سیر خرما (دو برابر اول) می‌خرد و به مسجد می‌رود و باز همان مراسم را انجام می‌دهد. پس ار ختم روضه و تقسیم کردن نان و خرما به خانه می‌آید آن‌وقت سفره سوم را «گرو» نگاه می‌دارد تا حاجتش برآورده شود. همین که به مراد خود رسید سفره سوم را هم می‌اندازد منتهی این بار شش دانه شمع و سه عدد نان و پانزده سیر خرما در سفره می‌گذارد.

 

مراسم ساختمان

وقتی که می‌خواهند خانه‌ای، باغی و یا تنوری بسازند معمولاً یک گوسفند قربانی می‌کنند و با دست راست حیوان را آغشته به خون می‌کنند و بر روی درب خانه می‌زنند. گوشت گوسفند میان مستمندان پخش می‌شود این قربانی را برای این می‌کنند که اقبال یار شود و خونریزی آینده را از آن بنا دور سازند.

در بنای گرمابه یک گاو معمولاً قربانی می‌کردند ویا با دست گاو که آغشته به خون اواست، روی در خانه اثر می‌گذارند.

 

مراسم سفر

هنگامی که مسافری به خوشی به خانه بازگردد، گوسفندی را قربانی کی کنند و گوشتش را به فقرا می‌دهند، وقتی که مسافر از مرکب خود پیاده می‌شود او می‌خواهد وارد خانه بشود گوسفند را سر می‌برند و باید افزود که خون قربانی زمین را خیس بکند و مسافر از روی آن بگذرد.

 

مراسم بیماری

وقتی که عضو خانواده‌ای سخت بیمار باشد، برای رفع خطر گوسفندی قربانی می‌کنند در چنین مواقعی اگر حیوان با اجل طبیعی خود بمیرد، دلیل قطعی رحمتی است براینکه بیمار شفا می‌یابد، زیرا سرنوشت آن حیوان را جانشین بیمار کرده است.

 

آش دندان

همینکه نخستین دندان کودک نیش زد به افتخار او آش دندان درست می‌کنند و اهل خانه و دوستان با هم از این غذا می‌خورند کمه هم به کبوتران امامزاده محل می‌دهند در این هنگام دایه هدیه‌ای دریافت می‌کند.

 

گروهی معتقدند این آش زمانی پخته می‌شود که طفلی در حال دندان درآوردن است. تصور عمومی برآن است که طفل در وقت دندان درآوردن رنج می‌برد و این آش را برای آسان ساختن آن می‌پزند. آش یاد شده از نخود و لوبیا و ماش و عدس بوده و بسیار درهم و برهم و سفت است و چندان هم خوشمزه نیست. از این آش سهمی برای همسایه‌ها می‌فرستند.

 

روضه مسلم

این روضه معمولاً به خاطر غریب بودن مسلم برای امور و حاجت‌های خاصی است. مثلاً وقتی کسی گم شده یا کسی زندانی می‌شود این روضه را برگزار می‌کنند. معمولاً نذر می‌کنند که در هفت شنبه می‌باید برگزار شود. روضه‌خوان دعوت شده و طی هفت شنبه با حضور زنان همسایه وآشنا برگزار می‌شود. در این مراسم روضه مسلم را می‌خواند. معمولاً حاضران با آش یا میوه پذیرایی می‌شوند و این بسته به نظر صاحب خانه است و قاعده خاصی ندارد.

 

آش زین‌العابدین

این آش که نوعی شورباست از آن روی اهمیت دارد که در دوران بیماری امام سجاد (ع) برای ایشان آش می‌پخته‌اند. طبعاً این آش که از مواد بسیار ساده‌ای است که بسیار ساده و کم ماده بوده و به دلیل استفاده از سبزی رنگ آن اندکی به سبزی می‌گراید. افراد برای رسیدن به حاجات خود پختن این آش را نذر می‌کنند و آن را برای همسایگان می‌فرستند.

 

سفره مراسم دیگ جوش

این سفره در مراسم گروه ویژه‌ای گسترده می‌شود که بعد از مراسم دعا و نیایش خاص خود سفره‌ای را می‌گسترانند گوشت پخته گوسفند را لقمه لقمه کرده و به هریک از مهمان‌ها یک لقمه تعارف می‌شود و در دیگ دیگری که کله‌پاچه می‌پزند و بعد از تعارف لقمه‌ها یک کاسه کوچک آب کله‌پاچه به مهمان‌ها داده می‌شود.

 

سفره ایتام و مستمندان

قرآن گزارش می‌کند که اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نیز همانند جد بزرگوار خویش حضرت ابراهیم (ع) همواره در اطعام و پذیرایی از دیگران پیشتاز بوده‌اند. در روایات بسیاری است که حضرت پیامبر (ص) همواره کسی را بر سر سفره میهمان می‌کرد خداوند در سوره انسان (دهر) به سیره و سنت اهل بیت (ع) اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که آن حضرت برای خشنودی خدا به مسکین و یتیم و اسیر کافر اطعام کرده و از غذای خویش گذشته و به سیر کردن آنان پرداختند. (انسان آیات 5 تا 8)

 

بسیاری از مردم به یتیمان خویشاوند بی‌توجه هستند و گمان می‌کنند که تنها کمک مالی کفایت می‌کند درحالی که خداوند تأکید بر اطعام ایشان و پذیرایی از آنان دارد؛ زیرا قرار دادن یتیم در کنار خود بر سر سفره موجب می‌شود تا آنها کمبود محبت را احساس نکرده و از فقدان پدر و مادر در رنج نیافتند. از این رو از مردم خواسته شده آن یتیمان را اطعام کرده و در سفره خویش پذیرایی کنند تا احسان را نسبت به آنها کامل گردانند.

 

کسی که می‌خواهد اهل بهشت و از اصحاب آن قرار گیرد می‌بایست این راه و رویه را در پیش گیرد.

این اطعام به مناسبت‌های مختلف از قبیل شادی و غم و رفع بیماری و رهایی از گرفتاری و شفایابی می‌تواند انجام پذیرد. در روایات است که به هر مناسبتی می‌توان اطعام داد و ولیمه‌ای برپا کرد و مردمانی را بر سر سفره غذا خواند.

 

خداوند در آیه 40 و 48 سوره مدثر هرگونه ترک اطعام مستمندان و نیازمندان را از اسباب گرفتار شدن به دوزخ برمی‌شمارد و این که اشخاصی از اطعام و میهمان کردن نیازمندان خودداری ورزند از شفاعت شفاعت‌کنندگان نیز بهره‌مند خواهند شد. (همان)

خداوند حتی کسانی را که دیگران را به اطعام دادن تشویق نمی‌کنند سرزنش می‌کند تا چه رسد که شخص خود اقدام به اطعام نکند و یا حتی از آن بازدارد. (حاقه آیات 25 و 35)

 

به هرحال کسی که بخواهد از عنایت خاص خداوند در دنیا و آخرت برخوردار گردد و از مقام ابرار و یا اصحاب یمین در بهشت برخوردار شود می‌بایست اطعام را مورد توجه قرار داده و آن را سیره و روش زندگی خویش گرداند تا هم اتفاقی انجام شود و هم محبت و مهری جلب گردد.

 

سفره خیرات اموات

گاهی یاد اونهایی می‌افتیم که در بین ما نیستند یاد مهربانیهاشان، یاد خاطرات شیرین، یاد حرف‌های تلخ و پندآموزشان، گاهی دلمان برایشان پر میزنه، میره و میره تا یک جوری پیداشون کنه وقتی حال و هوای او تمام وجودمان را پر کرد وقتی دلمان خواست با او حرف بزنیم و یا با او یک استکان چای بخوریم، می‌بینیم که جای او خالی است، خالیه خالی، پس به یاد او به چیزی خیره می‌شویم آن لحظه است که دین به کمکمان می‌آید، به این می‌اندیشیم که روح رفتگان شب جمعه به آسمان این دنیا می‌آیند پس به نیت او چیزی مثل خرما، حلوا و... و گاهی هم سفره‌ای با غذاهای رنگین، خیرات می‌کنیم.

پس از مرگ انسان بر اطرافیان و دیگر مؤمنان اعمالی واجب است مانند غسل، کفن، نماز دفن و... و برخی اعمال برای اموات مستحب است مانند صدقه دادن، دعا کردن، خواندن قرآن.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: برای مردگان خود هدیه بفرستید. پرسیدند: هدیه برای مردگان چیست؟ فرمود: صدقه و دعا و فرمود: ارواح مؤمنان هر شب جمعه به آسمان دنیا می‌آیند و مقابل خانه‌های خود می‌ایستند و با صدای محزون و گریه می‌گویند: ای اهل من! ای اولاد من! ای پدر و مادر من! ای خویشان من! خدا شما را رحمت کند! بر ما مهربانی کنید با چیزی که الان عذاب و حسابش با ما و نفع و بهره آن برای غیر ماست. بر ما به درهمی یا قرص نانی یا لباسی مهربانی کنید... (جامع الاخبار)

 

پیامبر اعظم (ص) فرمودند: سخت‌ترین لحظه برای میت، همان ابتدای شب اول است؛ پس با صدقه دادن به رفتگان خود رحم کنید، و اگر چیزی برای صدقه دادن نداشتید، دو رکعت نماز بخوانید، در رکعت اول سوره حمد را یک بار و سوره توحید را دو بار قرائت نمایید، و در رکعت دوم سوره حمد را یک بار و سوره تکاثر را ده بار بخوانید. پس از سلام بگویید: بارالها! درود فرست بر محمد و آل محمد و برسان ثواب این نماز را به قبر این میت. (مستدرک الوسایل، ج 2، ص 113)

سفره طعام و سفره سوگواری

زمانی که مرده را از مسکن خود بیرون می‌برند جلوی تابوت یک گوشت ران گوسفند و کمی آرد سرخ کرده می‌گذارند.

روز دوم فوت، هنگام شب به یاد مرده حلوایی درست می‌کنند واز آن به تمام حاضران وحتی و رهگذران می‌دهند. اگر متوفی خیلی مسن باشد باید جوانان از حلوای او حتماً بخورند تا آنان نیز به سن پیری برسند، این غذا را روز هفتم و چهلم و پایان سال فوت نیز تهیه و پخش می‌کنند. پس از به خاک سپردن مرده خویشان و دوستان به خانه او برمی‌گردند و در آنجا زنان غذایی درست می‌کنند که مخلوطی است از آرد گندم سفید و عسل و ادویه (زعفران) که به یاد مرده می‌خورند و از آن سهمی به دوستان و آشنایان دیگر می‌فرستند تا آنان نیز همین افتخار را نصیب مرده بنمایند. بعلاوه کسانی که می‌خواهند به اموات خود احسان کنند عصر پنج‌شنبه با یک سینی پر از حلوا و خرما و انجیر دم در خانه‌شان می‌ایستند و به رهگذران از آن خوردنی‌ها تعارف می‌کنند و اینان یکی از میوه‌ها و یا لقمه‌ای از حلوا را برمی‌دارند و سوره فاتحه و سوره اخلاص را می‌خوانند و این خواندن حمد و قول هوالله موجب آمرزش مردگان خواهد بود.

از سوی دیگر شب دوازدهم شعبان و یا در آغاز پانزدهمین شب همان ماه (شب تولد امام دوازدهم) حلوا تهیه می‌شود و بین فقرا تقسیم می‌کنند تا مردگان امرزیده شوند.

در سومین شب پس از این احسان، فتیله‌ای و یا شمعی در دهلیز اتاق‌ها روشن می‌کنند زیرا در این شب مرده‌ها از خانه خود دیدن می‌کنند.

 

سفره های ماه مبارک رمضان

دکتر بتسابه مهدوی

 

سفره افطار

لحظه پایانی روز که خورشید با دامن سرخ خود آرام آرام دور می‌شود لحظه‌ای که مؤمن یک روز را با اطاعت امر به سر می‌رساند، سفره‌ای می‌گشاید، سماور پیر در گوشه‌ای از سفره مانند مادربزرگ‌ها زیر لب آواز می‌خواند نان تازه و پنیر، خرما و... هرکدام در گوشه‌ای از سفره خود را جا داده‌اند صدای دعا از مسجد محل به گوش می‌رسد و روزه‌دار زمزمه‌کنان با خدای خود راز و نیاز می‌کند و با شنیدن صدای اذان روزه خود را می‌گشاید.

 

در روایت آمده که پیامبر (ص) با خرما یا چیزی افطار می‌کردند و این همان رسمی است که در میان مسلمانان جهان وجود دارد، چنان که در کشور ما هم به خرما و زولبیا و بامیه افطار می‌شود. شاید به همین دلیل است که پخت انواع شیرینی در کشورهای مختلف، در ماه رمضان رونق دیگری دارد و بعضی از این شیرینی‌ها مخصوص این ماه تهیه می‌شوند.

 

مثلاً در ترکیه کنافه و باقلوا توسط زنان تهیه می‌شود، در اسلونی انواع نان‌های افطار، باقلوا و حرقه، در لبنان انواع شیرینی‌های لبنانی مانند مشبک، قطایف، کنافه، کلاج، شعیبیاتف المفروکه، قاروتیه و بحصالینو، در امارات و بحرین هریس، در پاکستان جلیبی که همان زولبیای ایران است، در تاجیکستان نشالا و حلوا کنجدی و در ساحل عاج شیر برنج در اغلب کشورهای اروپایی و امریکایی هم، مسلمانان مشتری بازارها و رستوران‌های عربی هستند و از شیرینی‌ها و غذاهای آسیایی بهره می‌برند البته غیر از شیرینی‌های نام برده شده در ایران نان و پنیر و سبزی و گردو و سوپ نیز گذاشته می‌شود.

 

سفره اطعام ماه رمضان

از عادات پسندیده نه تنها ما مسلمانان بلکه دیگر ادیان، اطعام و دعوت دیگران به غذا در مناسبت‌های مختلف دینی است. هریک از ما در ماه‌های محرم و صفر و رمضان و حتی در مناسبت‌های میلاد و جشن و سرور، بر سر سفره‌ای دعوت شده و یا در روزهای مختلف سال به ویژه شب‌های جمعه و عصرهای پنج‌شنبه دست کم به خرمایی و یا شیرینی و نقل و نباتی میهمان شده‌ایم.

 

هیچ کس گرسنه نمی‌ماند همه مهمان خدا بودند در میان مردم قدیم همانقدر که کفران نعمت مطرود بود، هیچ شکمی گرسنه نمی‌ماند و کافی بود در کوچه و خیابان کسی ندای گرسنگی سردهد، در اندک مدتی در خانه‌ها باز می‌شد تا ثواب این عمل صواب، نصیب اولین کسی شود که آن گرسنه را سیر کرده بود. در ماه رمضان اعمال خلاف اخلاف و شرع به حداقل خود می‌رسید و چه بسا بسیاری از اعمال مطرود ترک می‌شد و افراد با درس گیری از عمل خود، اعمال نکوهیده را به کناری می‌گذاشتند.

 

خدایا روزی کن که من اطعام طعام کنم و افطاری دهم.

در ماه مبارک رمضان یکی از چیزهایی که بسیار اهمیت دارد اطعام نمودن و سفره میهمانی پهن کردن برای فقیران و مستمندان در راه رضای خداوند است که از ثواب و منزلت بسیار بالایی برخوردار است. تا آنجایی که نبی مکرم اسلام در خطبه شعبانیه که در روزهای پایانی ماه شعبان در رابطه با فضائل و اعمال ماه مبارک رمضان ایراد فرمودند در ارتباط پاداش افطاری دادن به روزه‌داران در ماه فرمودند:

 

هرکس در این ماه مبارک روزه‌داری را طعام و افطاری دهد، روز قیامت که قدم‌ها بر صراط می‌لغزد قدم او نخواهد لغزید. در این هنگام یکی از مسلمانان سؤال کرد: یا رسول‌الله اگر چنانچه کسی این توانایی را نداشته باشد که دیگران را مهمان کند و به آنان اطعام داده، آنها را سیر کند چه کند؟ حضرت فرمودند: حتی اگر می‌تواند که به نصف خرما یا جرعه آبی دیگران را مهمان کند برای دوری از آتش جهنم، انجام دهد.

در ماه مبارک رمضان یکی از چیزهایی که بسیار اهمیت دارد اطعام نمودن و سفره میهمانی پهن کردن برای فقیران و مستمندان در راه رضای خداوند است که از ثواب و منزلت بسیار بالایی برخوردار است.

 

سفره سحری

در دل نیمه‌های شب صدایی نجواکنان او را می‌خواند مؤمن برای خلوص نیت برای نزدیکی به معبودش خود را آماده می‌کند پهن نمودن سفره، چیدن خوراکی‌هایی که او را یاری کند تا بتواند امر حق را اجابت کند و عبادت شبانگاهی از آداب سحرهای ماه رمضان می‌باشد.

 

وعده سحری در ماه رمضان مانند صبحانه روزهای عادی است و مهم‌ترین وعده غذایی به حساب می‌آید و از آنجا که تمام غذاهایی که در این وعده مصرف می‌شوند، انرژی مورد نیاز و مواد مغذی لازم را تأمین می‌کنند، افراد در طول روز دچار افت قند خون، کاهش تمرکز و پایین آمدن توان کاری نخواهند شد. سحری مانند یک صبحانه کامل یا یک ناهار سبک است و خوردن سالاد و میوه را در سحری نباید فراموش کرد، زیرا برای کاهش احساس گرسنگی و تشنگی بسیار مؤثر است. حداقل سالادی را که می‌توان تهیه کرد از خیار و گوجه فرنگی است که می‌توان با افزودن کمی هویج یا جوانه گندم، عدس و ماش به ارزش غذایی آن افزود. بهترین سبزی که می‌توان به عنوان سالاد در سحر مصرف کرد، کاهو است. این سبزی در مقایسه با سایر سبزی‌ها، دارای آب بسیار بالایی است و به همین دلیل می‌تواند از احساس تشنگی در طول روز بکاهد و فیبر بالای آن مانع ابتلای روزه‌داران به پیوست می‌شود.